​Нютагайнгаа зондо баяраа дамжуулнаб

Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даша Доржиев Ярууна нютагһаа уг гарбалтай юм: Нарһата тосхондо түрэһэн, түрэл тоонтодоо эрэ боложо, ажабайдалайнгаа үргэн замда гараһан. Уласай парламентын бүхы зарлалнуудай һунгамал. Эгээ түрүүшын толгойлогшо боложо, Ярууна аймагаа хүтэлһэн намтартай. Түрэл аймагайнь ерэн жэлэй ойн баярай урда тээ Цырен-Даша Эрдынеевичтэй уулзажа, хэдэн асуудалнуудаар хөөрэлдэбэбди. Энэ хөөрэлдөөн - танай анхаралда.

- Цырен-Даша Эрдынеевич, орон доторнай гүрэн түрын байгуулгын һэлгэгдэжэ, нютагай засагай байгууламжануудай шэнээр тогтоогдожо байһан хүшэр хүндэ үедэ та түрэл Ярууна аймагайнгаа түрүүшын толгойлогшоор томилогдоод, удаань арад зоной диилэнхи олоной дуугаар һунгагдаад, нютагаа хүтэлхэ талаантай байгаат. Тиихэ үедэ мүнгэ алтанай дуталдаха, мүлигдөөгүй хуулинуудай хүсэ багатай сагта зоной урда зогсожо, бүхы шахуу асуудалнуудые аймагай дарга шиидхэдэг байгаа гэжэ бултанда мэдээжэ. Ямар бэрхэшээлнүүдтэй ушардаг, орёо асуудалнуудые яажа шиидхэдэг байгаа гээшэбта, тэрэ хэсүү үедэ?

- Тон зүб хэлэнэт. 1994 ондо аймаг даажа абаа һэмби. Тэрэ сагые һанахада, үнэхөөрөө орёо байгаа гэхэдэ болоно. Гүрэнэймнай, уласаймнайшье бюджет үнгэржэ байһан жэлдэ абтадаг һэн. Заримдаа тэрэнээ хүсэд баталаншьегүй шэнэ жэл руугаа шэлжэн ороод, урда жэлэйнгээ гаргашануудые һарануудай тоогоор 12-то хубаажа, һалбаринуудтаа тараажа һомолхошье сагууд ушардаг һэн. Хэдэн арбаад жэлһээ сааша багсаамжалхаһаа байтагай, үглөөдэрэй ажабайдалай ямар байхые мэдэхэгүй хаһа байгаа гээшэ. Аймагай дарга хүн нээрээшье бүхы юумэнэй түлөө харюусалгатай байгша бэлэй: ажал хэдэг зонойнгоо салин хүлһэ үгэхэһөө гадуур пенсионернүүдтэ тэдхэмжыень, жаа хүүгэдтэ хуулиин ёһоор гүрэнэй талаһаа үгтэдэг туһаламжа түлэхэ уялгатай байгаабди. Элүүрые хамгаалгын, эрдэм һуралсалай һалбариие эдеэ хоолоор, эм домоор хангаха хэрэгтэй. Хэды орёо асуудалнуудай тобойн гаража табигдабашье, тэрэ үеын хүтэлбэрилэгшэд ажалаа ябуулха агууехэ ухаатай, асари ехэ арга шадалтай байгаа. Хүдэлжэ шададаг, эрмэлзэдэг һэн. Бэрхэшээлнүүдые тоолоод һуунгүй, ажалаа хэхэ ёһотойбди, тиимэ уялгатайбди гэжэ эли тодоор мэдэрдэг һэмди: малшад хадаа малайнгаа бэлшээридэ, таряашад поли дээрээ, багшанар – һургуулиин самбарай урда, эмшэд – эмнэлгынгээ газарнуудта, соёлшод – тайзан дээрээ...

- Хүдөө ажахы гээшэ буряад зоной заншалта һалбари болоно гээшэ. Танай хүдэлжэ байха сагта Ярууна аймагта ямар байдалтай байгаа гээшэб хүдөө ажахы?

- Манай Ярууна аймагта хүдөө ажахын һалбари хэр угһаа хүгжэнги юм. Тэрэ хүндэ сагта бидэ бүхы шахуу ажахынуудаа һандаргаангүй үлөөжэ шадаһан байнабди. Энэмнай нютаг бүхэндэ ажаһуужа, таряалан, сабшалангууд дээрэ хүдэлдэг, адуу мал, хони ямаа жэлэй дүрбэн сагта эсэн сусангүй манадаг бүхэриг, шиираг, олон үгэгүй нютаг зоноймнай эрхилжэ байһан ажалайнь ашаг үрэ, бодото дээрэ харахаар дүнгүүд гээшэ. Гэхэтэй хамта, мүнгэгүй сагта үйлэдбэрилһэн эд бараагаа, эдеэ хоолоо бэе бэетэеэ андалдахын хүсөөр, үгэеэ зохид зүбөөр ойлголсохын ашаар гарасалдадаг байгаа юм аабзабди даа. Банкнуудһаа урьһаламжа абаха гэхэдэ, бусаахань хэсүү, тэдэнэйнгээ түлөө оруулдаг түлбэринь хүнэй ойн ухаанда багташагүй. Тэрэ үеын мүнгэнэй сэн эрид доошолжо, инфляци 300 гаран процентһээ дээшэ. Мүнөө бодоод үзэхэдэ, нилээн хатуу саг байгаа даа.

- Цырен-Даша Эрдынеевич, та арад зоной һунгаһан түрүүшын толгойлогшо, засаг дарга болонот. Мүнөөнэйхидэ орходоо һунгалтын “байлдаанууд” тэрэ үедэ ондоогоор лэ болодог байһан байгаа ёһотой. Хэды тиигэбэшье, саг соонь салин хүлһэеэ абадаггүй зоной байдал ойлгохоор. Хайшан гээд та аймаг дотороо номгон байдал тогтоожо шададаг байгаабта? Ямар тиимэ өөрын нюуса аргатай һэмта? 

- Хүнэй гайхахаар нюусашье балай үгыл даа. Минии урда тээ хүдэлжэ байһан аймагай дарганар, ажахынуудай түрүүлэгшэнүүд ехэ шадамараар, арадтаяа ами нэгэдэжэ, харюусалга ехэтэйгээр ажалаа эрхилдэг байһан. Тэдэнэй хубиин харюусалга горитой үндэр хэмжээндэ байгаа бшуу. Эдэ хүтэлбэрилэгшэд өөһэд хоорондоо зүрилдэхэ гээшые мэдэхэгүй шахуу, аймагһаа сааша энэ тэрэ шууяа хэзээдэшье гаргадаггүй байһан. Хэрбэеэ али нэгэ асуудалаар бэе бэеэ мүнөөдэрынь ойлголсоогүй һаа, үглөөдэрынь зүбшэн хэлсэжэ, нэгэ шиидхэбэри абадаг байгаа. Энэ заншал даган, ажалаа эрхилхэ гэжэ оролдогшо һэм. Үнэхөөрөөшье, би оло дахин һунгалтада хабаадааб. Теэд һунгалта бүхэнэй һүүлдэ тэрээндэ хабаадаһан зонтоёо хани нүхэсэлэй харилсаа холбоо тогтоожо, сугтаа ябуулха ажалаа үргэлжэлүүлдэг гээшэбди. 

- Арадай Хуралай һунгамалаар таба дахин һунгагдажа, хуули зохёон гаргадаг засагай дээдын зургаанда хүдэлхэ үедөө түрэл Ярууна нютагтаа ямар туһа үзүүлээ гээшэбта? Уласай парламентда ажаллажа байхада, тиимэ арга боломжонууд олон байгаа ёһотой...

- Битнай гансашье Ярууна аймагай бэшэ, мүн Хэжэнгын һунгамал ха юмбиб. Депутадай тойрогни хоёр аймагһаа бүридэдэг. Теэд уласай парламентые ударидажа байгаад, бүхы аймагууд сооһоо али нэгыень илгажа, ехэ туһаламжа үзүүлхэ аалши? Бултандань адли тэгшэ хандажа, хуулиин ёһоор хубаарилагдаха мүнгэ һомолхо зорилготой тушаалтан болоноб. Харин юрын һунгамалай ажал тухай хэлэхэ болоо һаа, үнгэрэгшэ жэлнүүдые хоёр хубида хубаахаар. Урдахи зуун жэлэй ерээд онуудһаа 2000-гаад он болотор хэгдэжэ байһан ажалые, баригдаһан, заһабарилагдаһан объектнүүдые мүнөөнэйхитэй сасуулхын аргагүй. Бюджедэй арга боломжын тулюурта, аймагуудтамнай хүртэдэг мүнгэншье бага байгаа. Тиимэһээ томо-томо түсэлнүүдые бэелүүлхэнь хүшэр һэн. Харгын багаханшье хубиие заһабарилуулжа шадаһандаа, хэдэн жэлэй туршада гансахан хүүргэ барюулһандаа баярлажа байгша бэлэйбди. Хорин нэгэдэхи зуун жэлэй эхинһээ гүрэн түрэмнайшье баяжажа, эдэй засаг тогтууритайгаар хүгжэжэ эхилээд, нютаг можонуудта мүнгэн ехээр үгтэдэг болоо. Элдэб барилга хэхэ, үйлэдбэри хүжөөхэ аргатай болообди. Тоолохо болоо һаа, яһала ехэ ажал хэгдээл даа. Һунгагдаһан аймагуудтаа туһалха гэжэ ходо оролдодог гээшэб. Эдэ бүгэдэ ажал Ярууна, Хэжэнгэ аймагуудай засаг дарганартай, бүхы һунгамалнуудтай, бусад хүтэлбэрилэгшэдтэй суг хамта ябуулна гээшэбди. Хэгдэһэн ажалай дүн манай тойрогтомнай ажаһуудаг хүн зоной нюдэндэ харагдана ёһотой.

- Нютагтаяа, арад зонтоёо нягта холбоотой зандаат гэжэ мэдэнэбди...

- Тиимэ. Ондоогоор ажабайдалаа зохёохо хүсэлэншье, һанааншье намда үгы. Тоонтоһоо сэнтэй юумэн энэ дэлхэй дээрэ хаана байхаб? Тиигээдшье, ажални, уялгамни, бүхы наһанаймни намтар түрэһэн нютагтаяа холбоотой. Хоёр аймагайнгаа “Ярууна”, “Хэжэнгын гол” сонинуудые саг үргэлжэ уншадагби. Тэндэ толилогдоһон бүхы һони, арад зоной табижа байгаа асуудалнуудые бултыень мэдээд байха гэжэ оролдогшоб. Гар утаһандамни нютагай зон, һунгагшад ото хонходожо байдаг. Улаан-Үдэ ерэхэдээ, Арадай Хуралда хүрэжэ, намтай уулзахаяа һанаһан зонтой, ямаршье хүн байг, хамаагүй – хүгшэн залуу, тушаалтай, тушаалшьегүй – бултантайнь илгаагүй, ямаршье үдэр золгодогби. Энэ тэрэ үдэр ерээрэйгты гээд һууха заншал баримталдаггүйб.

- Түрэл һайхан Ярууна аймагайнгаа 90 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан, буурал “Буряад үнэнэйнгөө” нюурнуудһаа амаршалгынгаа үгэнүүдые нютагаархиндаа дамжуулха аргатайт. Юун гэжэ үреэхэ хүсэлтэйбта? 

- Ярууна аймаг хүгжэһэй гэжэ түбхын түрүүндэ үреэхэ байнаб. Энэ хүгжэлтын замые аймагай хүтэлбэрилхы зургаанууд – захиргаан, һунгамалнуудай зүблэл – элирхэйлнэ гээшэ ааб даа. Тиихэдээ арад зонойнгоо һанамжа дээрэ үндэһэлжэ, нютагайнгаа баялигуудые, уларилай шэнжэ гэхэһээ эхилээд, бултыень хараадаа абаха хэрэгтэй гэжэ һананаб. Хоёрдохёор, бүхы нютагаархиндаа элүүр энхые хүсэнэб. Гурбадахяар, Ярууна аймагта ажаһуужа байһан хүн бүхэнэй Буряад Уластаяа, Росси гүрэнтэеэ хамта ажабайдалаа зохёожо байһанаа мэдэрхыень хүсэнэб. Ушар юуб гэхэдэ, бидэ булта – нэгэ амин гээшэбди. Орон доторнай, уластамнай хэгдэжэ байгаа ажал, бэелүүлэгдэжэ эхилһэн шэнэ, һонин түсэлнүүд булта Яруунадамнай хабаатай, заахашье һаатангүйгөөр нютагтамнай заатагүй хүрэжэ ошохо зэргэтэй. Манай яруунаархин урагшаа һанаатай, сагаан сэдьхэлтэй зон юм. Нютагнайшье үзэсхэлэн һайхан, Буряад Уласай түрын дуунда нуурнууднай дурдагдадаг ха юм... 

- Цырен-Даша Эрдынеевич, удхатай хөөрэлдөөнэй түлөө танда баяр хүргэнэбди. Яруунын бүхы арад түмэниие бидэшье, бүгэдэ Буряадай алтан дэлхэй дээрэхи ори ганса “Буряад үнэн” сониной зохёохы хүдэлмэрилэгшэд, бусад мэргэжэлтэд, мүн лэ хани халуунаар амаршалаад, хорбоо юртэмсын хамаг һайн һайханиие хүсэнэбди. Нэрэ соло, найдал һанаа үндэртэй, наада зугаатай ажаһуухатнай болтогой! 

Аркадий Батомункуевай гэрэл зураг дээрэ: Цырен-Даша Доржиев 2005 ондо