​Үндэһэ яһатанай хоорондо яһа хаяхагүй

Улаан-Үдэдэ Үндэһэтэнэй харилсаанай журналистикын гильдиин ээлжээтэ дүхэриг шэрээ үнгэрбэ. Тус гильдиин хүтэлбэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Үндэһэтэнэй хоорондохи харилсаануудай асуудалаар зүблэлэй гэшүүн Маргарита Лянге энэ хэмжээ ябуулга эмхидхэбэ. 

“Унтарааха гү, али һүжэрөөхэ гү? Үндэһэтэнэй хоорондохи харилсаануудта олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй нүлөө” гэһэн асуудалаар үнгэргэгдэһэн энэ хөөрэлдөөндэ Улаан-Үдын сурбалжалагшад хабаадаа. Эндэ үндэһэтэнэй газар дэбисхэр дээрэхи хэлэнэй бодолгын асуудалнууд, һунгалтануудай үедэ үндэһэ яһатанай харилсаануудые муудхаалга гэхэ мэтэ асуудалнууд зүбшэгдөө.

Буряад Уласай Засагай газарай Үндэһэтэн хоорондын харилсаануудай болон эрхэтэдэй эдэбхи үүсхэл хүгжөөлгын хорооной түрүүлэгшэ Михаил Харитонов “Үндэһэтэнэй хоорондохи харилсаанай журналистикын гильди” гэһэн эмхиин соносхоһон сурбалжалагшадай хүдэлмэринүүдэй харалга манай Буряад ороной элдэб яһатанай харилсаанда һайн талаар нүлөөлнэ гэжэ тэмдэглээ.

Дүхэриг шэрээгэй үедэ табигдаһан гаршаг тон нарин, болгоомжотойгоор хандаха асуудал гэжэ Маргарита Лянге онсолоо. 

- Мүнөө дээрээ зарим можо нютагуудта, илангаяа Поволжье, Татарстан Уласта үндэһэн хэлэнэй талаар арсалдаанууд һүжэрнэ. Буруу ойлголсоод, асуудалай бодомжогүйгөөр һүжэргэгдэхэдэ, юрын зоной сэдьхэлдэ тэнсүүригүй байдал тогтоно, хүн зон хүлгэнэ. “Үндэһэн хэлэнүүдые идхажа, хүсөөр үзүүлжэ болохогүй”, - гэжэ Ород гүрэнэй Юрэнхылэгшэ хэлээ бшуу. Үндэһэн хэлэеэ бү шудалагты гэжэ хэлээ үгы ха юм, - гэжэ тэрэ хэлэбэ. 

Һүүлэй үедэ олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй сурбалжалагшад, ниитын ажал ябуулагшад, сэхээтэн үндэһэтэн тухай мэдээнүүдые гүнзэгыгөөр уридшалан шудалангүй, өөрынгөө һанал бодол буруугаар тайлбарилжа, хүн зоной дунда хуурмаг мэдээсэлнүүдые дэлгэрүүлдэг гэжэ тэмдэглэгдээ. Иимэ ябуулгаһаа боложо, элдэб яһатанай хоорондо зүршэлдөөн болоно ха юм. Гэхэ зуура үндэһэн арадуудай түрэлхи хэлэнэй талаар асуудал хурсаар табигдана. Хайшан гэжэ мартагдажа, үгы боложо байһан хэлэнүүдые хүгжөөхэб? Яажа ород хэлэндэ муу талаһаа нүлөөлэнгүй, ород яһатаниие гомодхоонгүй, болгоомжотойгоор энэ асуудал шиидхэхэб? 

Маргарита Арвитовнагай мэдээсэһээр, зарим нютаг можонуудта хүнэй эрхэ нүхэсэл хашаһан тогтоолнууд баталагданхай, тэдэ Ородой Холбоото Уласай хуулида харша.

- “Энэ улас дотор ажаһуудаг тула эндэхи зоной үндэһэн хэлэ шудалха ёһотой” гэжэ хэлэгдэнэ. Гэхэ зуура хуулиин ёһоор түрэлхид үхибүүдэйнгээ ямар хэлэ шудалхые өөһэдөө шиидхэхэ ёһотой. Хэншье хэнииешье хүсөөр хэлэ үзэхыень баадхаха эрхэгүй. Һайн дураараа өөһэдөө шудалхаяа хүсэбэлнь, һуралсалай эмхинүүд туһалха зэргэтэй, - гэжэ тэрэ тайлбарилба. 

Зарим уласуудта үндэһэн арадай хэлэ мэдэхэ хүндэ салин хүлһыень дээшэлүүлнэ. Үндэһэн хэлэнэй багшын салин хүлһэниинь ехэ, харин ород хэлэнэй багшын салин бага. Тиигэжэ хүнүүдые илгажа огто болохогүй.

- Хэлэ шудалха талаар тааруу эрхэ байдал байгуулха хэрэгтэй. Жэшээнь, удмурт яһатан түрэл хэлэеэ шудалха гэжэ булта оролдоно. Тиигэжэ түрэлхи хэлэеэ һайн дураараа бүхы зон, ондоошье яһатан шудалхые оролдоно, - гэжэ Маргарита Лянге хөөрэбэ. 

Сэхыень хэлэхэдэ, һургуулида хэлэ шудалангүй, һүүлдэнь хэлэ шудалха аргатай болохо сагаа хүлеэжэ байлгые тиимэшье һайшаахаар бэшэ. Тиимэһээ Михаил Харитоновой хэлэһээр, буряад хэлэн һургуулида шудалагдаха ёһотой. 

- Манай Буряад орондо буряад хэлэ шудалха тухай хөөрэлдөөн үшөөл үргэлжэлһөөр. Хэрбээ энэ асуудал орхижорхёо һаа, ямар ехэ хойшолонтойб? Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида буряад хэлэнэй факультет үгы болонхой, мүнөө дээрээ буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэхэ асуудал гарана. Буряад хэлэ шудалангүй орхёо һаа, үндэһэн хэлэн үгы болохо бшуу. Хэлэнэй талаар асуудал шиидхэхэ хэрэгтэй. Хэрбээ энэ асуудал шиидхээгүй һаа, улас можонуудаар ниитэ бүлэгүүд байгуулагдажа, үндэһэн арадуудай хоорондохи харилсаанай талаар байдал хэсүү болохо. Энэ асуудалые бүгэдөөрөө зүбшэхэ хэрэгтэй, - гэжэ Михаил Харитонов онсолон тэмдэглээ. 

Ниитэ хүдэлөөнүүд бэшэ, харин Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман, гүрэн түрэ энэ асуудалай талаар тааруу шиидхэбэри гаргаха ёһотой. Буряад гү, али ондоо үндэһэн арадуудай хэлэ шудалхаһаа байха ород хэлэ, соёл, заншалаа муугаар мэдэдэгбди, өөһэдынхиеэ түрүүн шудалха хэрэгтэй гэһэн һанамжа бии. Буряад хэлэ шудаланхаар, хитад, англи хэлэ үзэбэл дээрэ, үхибүүндээ үлүү юумэ ашахаяа һананагүйбди гэжэ хэлэдэгшье түрэлхид бии. Сэхыень хэлэхэдэ, хүн элдэб хэлэ шудалхадаа, эсэхэ, муудаха бэшэ, ухаан бодолынь улам һонор, гүнзэгы болохо ха юм даа. Жэшээнь, Дагестанда ажаһуугшад дүрбэн хэлэ мэдэдэг байна. Юундэб гэхэдэ, хаяа хадхан ажаһуудаг хүршэ арадуудайнгаа хэлэ шудалаагүй һаа, хайшан гэжэ харилсажа ажамидархаб? 

Ородой Холбоон – олон арадуудай ажаһуудаг томо гүрэн һэн тула бэе бэедээ хүндэтэйгөөр хандаха тухай дүхэриг шэрээгэй үедэ хэлсэгдээ. Эб нэгэн, эбтэй эетэй ажаһууха шухала. Үндэһэтэнэй зүрилдөөтэ асуудалнуудые сэхээтэн, сурбалжалагшад, ниитэ ажал ябуулагшад Интернет холбоондо гаргажа, арад зоной дунда хёмороо татаһан ушарнууд дайралдадаг. Үндэһэ яһатанай хоорондохи харилсаан һайжарха ёһотой. Жэшээнь, нэгэ сурбалжалагшын хөөрэһөөр, хүдөөгэй һургуулиин захирал һуралсалай шэнэ жэлэй һайндэртэ амаршалгын үгэ хахад сагай хугасаада буряад хэлэн дээрэ хэлээ ха. Энэ ушарта ород хүнэй тэрэ захиралай ябадал буруушаабал, яһатанай хоорондохи харилсаан орёо болохо. Эдэ мэтэ үзэгдэлнүүдтэ хэншье һаа тэсэмгэйгээр хандаха, ойлгохо ёһотой.