​Багшын буян

Класс соогуур һэнгэргүй гүйлдэжэ ябадаг шалюун, байрагүй хүүгэд зарим хэшээлдээ багшаяа гэтэшоод, шууяха, шашалдахаа мартаад һуунад. Урдань нэгэшье байра дээрээ байнгүй, урагша хойшоо эршэмтэй ябан, хоолойгоо аалихан, даруу, һүрөөтэй шангашье болгон байжа, багшамнай ородой уран зохёол хөөрэнэ... 

Шанга, бэрхэ, талаан бэлигтэй

Олон лэ жэл үнгэрһэн хойно энэ багшамнай маанартаа ехэл эрдэм ухаа заагаа гэжэ олон үетэмнай сэгнээ. Бидэнэр, жэнхэни буряад нютагта үндыһэн ха даа, анханһаа ород хэлэ мэдэхэшьегүй, ойлгохошьегүй үхибүүд һургуулида ерэжэ, арбан жэлэй туршада гүрэнэй хэлэ шудалаабди, тэрээндээ яһала бэрхэнүүд, гуримтай, зүбөөрнь бэшэдэг, дуугаралдагууд болообди, зохёол шудалжа, ород арадай бэлиг соёлтой һайн танилсанхайбди. Дунда ангиин байхадамнай, Надежда Доржиевна Цыденова манай класста ерэжэ, ород хэлэ, литература заадаг болоо һэн. Шангашье, бэрхэшье, талаан бэлигтэйшье багша. 

Эндэ һаяхан Зүдхэли нютагаа ошожо, багшатаяа уулзажа хөөрэлдэбэб. Үнөөхил шанга бэрхэ, шуран шэгээрээ, наһанайнгаа амаралтада үнихэн гарабашье, һанаа амар һуудаггүй, жэгтэй һонин ажал ябуулжа байдаг хүн байба. 

Наһанайнь нүхэр – Агын тойрогой мэдээжэ уран зохёолшон, поэт, публицист, хүндэтэй багша Базарсада Цыденович Цыденов. Энэ наһандаа элдэб тушаал эзэлжэ ябаһаншье һаа, Базарсада Цыденович буряад уран зохёолтой хододоо эльгэ зүрхөөрөө халуун холбоотой ябаа юм. Хүнэй наһан амтатай шэхэр, зөөлэн торгон дэбисхэр бэшэ, поэдэй наһанай харгыда эреэ маряаншье үенүүд ушардаг, хүнгэн, хүндэшье сагууд байгаал юм бэзэ. Теэд хажуудань һанаан сэдьхэлээрээ нэгэ долгиндо амидардаг, уран зохёол ойлгожо, уншажа, сэгнэжэ, дэмжэжэ байдаг хүниинь Надежда Доржиевна байгаа. Хоёр мянгаад оной эхеэр поэт “Морин эрдэни” гэжэ өөрын шүлэгүүдэй согсолбори гаргаа һэн. Нёдондо жэл “Асуудал дүүрэн дэлхэй” гэжэ ном нара хараа. Шүлэгүүдээ суглуулха, заһаха, хэблүүлхэ ажалдань Надежда Доржиевна тон ехээр туһалаа. 

Музейн ажал дууһашагүй 

2008 ондо Базарсада Цыденович Зүдхэли нютагайнгаа музей даагшаар хүдэлжэ байгаа. Эгээл тиихэдэ Зүдхэлиин дунда һургуулиин захирал Дарима Базаровна Халтанова наһанайнгаа амаралтада гараһан Надежда Доржиевнада нүхэрэйнгөө хажууда хүдэлыш гэжэ, хизаар ороноо шэнжэлэлгын хэшээл ябуулхыеь хахад ставка үгөө һэн. Ажалынь гэжэ дууһашагүй ехэ байгаа. Бүхы олон саарһан баримтанууд, түүхэтэ эд зүйлнүүдые байра байрадань, хана углуудань эмхидхэжэ, һуулгажа зохёохын хажуугаар, тайлбари, шэнжэ шанарынь элирүүлэн гаргажа, бэшэжэ, хадагалхань шухала байгаа. Музейн экспонат бүриие шэгнээд, хэмжээд, ямар зүйлһөө бүридэһэн, яагаад, хэзээ хэгдэһэн бэ гэхэ мэтэ шэнжэлгын ажал ехэ ябуулаад һэн. Энэ ажалда хүүгэдшье баһа туһалаа.

Эдиршүүлые эхэ нютагтайнь танилсуулаа 

Хизаар ороноо шэнжэлхэ хэшээл ябуулхадаа, багша тон һонёор, шабинарайнгаа сэдьхэл зүрхэндэнь, ухаа һанаандань хадуугдахаар үнгэргэхэ гэжэ шиидээ һэн.

“Машинада һуугаад, бүхы Зүдхэлеэр ябажа харахабди, нютагаа тойрожо үзэхэбди, бүхы гол горхонуудаа, үргэлтэй мүргэлтэй хада уулануудаа мэдэдэг болохобди гэжэ хэлээ һэм”, - гээд, багша хөөрэнэ. 

Нэн түрүүн нютагайнгаа үндэр наһатай хүнүүдэй намтар мэдээд, үреэлнүүдые, урданай дуунуудые сээжэлдээд, гэр гэртэнь айлшалан, амаршалан ошодог болоо. Наһатай хүнүүдһээ тиихэдэ тэндэ хүдэлөө һэнта, тиихэдэ тиимэ амжалта туйлаа һэнта гэжэ байжа һуража, өөһэдынь байдалаар һонирхоод, ехэ зохид хөөрэлдөө эмхидхээ. Нютагай хүгшэд айхабтар гуримтай гээшэ ааб даа. Урдаһаань үреэл хэлээд, дуунуудаа дуулалсаад, бага багахан бэлэгүүдые барюулхадань, һурагшад ехэ урматай бусаа һэн. 

Һүүлээрнь багша шабинартаа өөһэдынгөө эхэ эсэгын намтар мэдэхынь даабари үгэбэ: хаанаһаа бэ, ямар хотогор, хүндыдэ байһан бэ? Хэншье мэдэхэгүй байба. Тиимэ хадань өөһэдөө ябаад харая, мэдэе гэжэ хэлсэбэ. Надежда Доржиевна колхозой түрүүлэгшэ Дарима Михайловна Дондоковаһаа машина эрижэ, шабинараа дахуулжа, газар уһантаяа танилсуулдаг болоо. 

Хүлөө амаруулха сүлөөгүй

Иигээд лэ багшамнай гайхамшагтай ехэ ажал ябуулжа, нютагайнгаа наһатайшуулһаа һуража, бэшэн абажа, Зүдхэли нютагта хамтадаа мүргэлэй нангин сахюусадтай, өөрын домогтой 26 газар бии гэжэ элирүүлээ. 

- Ехэ юумэ мэдэдэг наһатай хүнүүднай бурхандаа ошоо, үшөөшье олон юумэ хөөрүүлжэ абахаар байгаа даа, – гээд, багша халаглана. 

Сагай ошохо бүри олон юумэн мартагдана гээд, эндэ һая нютагай номой санда наһатай зониие, хүүгэдые урижа асараад, хада ууланууд, үргэдэг мүргэдэг нангин газарнууд тухайгаа наһатайшуулда хөөрүүлжэ абаһан юм. 

- Би наһан соогоо ород хэлэ, уран зохёол заажа ябаһан, хүүгэдэй урда аймшагтай ехээр эрилтэ табидаг һэм. Һүүлэй һүүлдэ мэдэн гэһэймни, ород хэлэн, зохёол маанадшьегүйгөөр өөрынгөө дабаа дабахал байна. Тэрэниие зааха, үргэлжэлүүлхэ хүнүүд барагдахагүй. Харин манай, буряадуудай, үзэсхэлэн һайхан уран зохёол, аман үгэ, урданай үльгэр түүхэ, домог алим бэ? Хаана гээшэб тэрэ һайхан үгэнүүднай? - гээд, багша голхорон хэлэнэ. 

Надежда Доржиевна багшаяа ехэл буянтай хүн гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Һургуулиин үхибүүдые гүрэнэй хэлэндэ һургажа, “далитай, зэбсэгтэй” болгоод, харин мүнөө буряад уран зохёол дэмжэхын хажуугаар, нютагаа шэнжэлхэ, аршалха ажал ябуулһантнай юунһээшье сэнтэй. 

Багшымнай бүлын гурбан хүбүүд, нэгэ басаганиинь бултадаа бэеэ даанхай, өөрын гэр бүлэтэй, хүүгэдтэй. Надежда Доржиевна Базарсада Цыденович хоёр ашанараа харалсан, ан бунхан, буянтай ажалаа ябуулан ажаһуудаг юм. 

Багша: “Айл, аха дүү, түрэл түтимөө мартангүй, түрэл хэлэ, зохёолоо үргэжэ, нютагайнгаа нангин шүтөөнэй газарнуудые бултанда мэдүүлжэ, үргэжэ, мүргэжэ ябая!” - гээд, бултандамнай үреэн хэлээ һэн.