654
1929 ондо түрэhэн тохой баяндай омогтой, дархан ехэ угтай тугалшанай хүбүүн Дугдан Ванданович Будаев 1933 ондо Бархан уулын хормойдо түрэhэн борсой шоно угтай хонишоной басаган Эржима Бадмаевна Будаева хоёр тон һайнаар ажалаа хэжэ, зондоо хүндэтэй хүнүүдэй тоодо орохол ёһоороо ородог байһан.
Ехэ хүлгөөтэй саг байгаа. Арад зоной урданай байдал хубилжа, шэнэ засагай ёhоор ажаhууха бологдоо бэлэй. Хаа-хаанагүй хамтын ажахынууд эмхидхэгдэжэ, шадалтай бараг хүнүүд нюдарган баяшуул гэжэ тоологдоод, гэр бүлөөрөө холын хойто зүг руу сүлэгдөө, олонхон хүнүүд хардалга гүрдэлгэдэ орожо хороогдоо. Арад зоной һүгэдэн мүргэжэ ябаһан шүтөөнэй газарнууд hандаргагдаа.
“Һандаршаhан дуганай бурхадай газараар хэбтэхэдэнь, уйлажа байгаад, hандали дээрэ абажа табихаш, намhаа ехэ хүбүүд тэдэ бурхадые энеэлдэжэ байгаад, минаагаар шэрбэжэ унагааха. Тэдэнэй нэгэнииншье дайнhаа бусаагүй”, - гэжэ Эржима Бадмаевна үри хүүгэдтээ хөөрэгшэ бэлэй.
Эгээл энэ үймөөтэй сагта түрэhэн Дугдан Эржима хоёр өөдөө үндыхэһөө багашуулай хэдэг ажал, тэрэ тоодо тугал хонидоо адуулха, уhаяа асарха, түлеэ бэлдэхэ, зөөхэ хүдэлмэри хэдэг байжа, наадаха сэнгэхэ саггүй байгаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, тэдэнэй бага наhан эртэ дүүрээ. Үзэг бэшэгтэ hураха аргань байгаагүй. Теэд ажал хэжэ, үлдэхэ даарахые мэдэжэ, эртэ ухаа ороо. Энэнь hүүлдэнь өөһэдтэнь лэ туhа болоо.
«Саг сагаараа, сахилза хүхөөрөө» гэдэг. Хайшан гэхэб, дайнай үедэ, мүн hүүлээрхи хатуухан жэлнүүдтэ үндыгөөшэд үлдэхэ даарахые мэдэhэн, халуун хүйтэниие үзэhэн хатуу зоригтой, шанга шэрхи бэетэй, эрхилhэн хэрэгтээ тэсэбэритэй байһан тула, бидэндэ ёһотой жэшээ. Хонишон, малшан, таряашан, шүлэгшэн байг - хамаагүй, ажалтай, эрдэмтэй, бэлигтэй байг - илгаагүй: ажал муухай hайхан гэжэ байдаггүй гүб даа. Ямаршье ажал хэрэгhээ гэдэргээ сухаряагүй зүрхэтэй зон лэ! Эртэ ухаа орожо, хубиин харюусалга гээшые сэгнэжэ hураhан тэрэ үеынхид бэеэ хүсэхэдөө, ажабайдалай шэрүүн урасхал соо hуурияа оложо ядан, төөреэгүй, замайнгаа зүргэhөө гараагүй, зориhоноо алдаагүй. Дугдан Ванданович Эржима Бадмаевна хоёр эгээл иимэнүүд. Бүхы наhаараа хамтын хэрэгтэ хам орожо, колхозоо, гүрэнөө дээшэнь үргэхын түлөө оролдожо, мал ажалда hаалишанаар, малшанаар хүдэлhэн юм. Олоной, хамтын ажалай түлөө оролдохо гээшэ хүндэтэй байгаа. Хубсаhа хунараар дуталдадагшье hаа, гэр байраар муу байгаашье hаа, хүн бүхэн урматайгаар хүдэлжэ, урдаа табиhан уялгаяа дүүргэхэеэ оролдодог байгаа.
- Үүр сайхаhаа эхилээд, hүниин харанхы болотор ажаллажа, арбан үхибүүдэй “гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ” хүргэhэн эжы аба хоёрнай мал адууhаа үсхэбэрилжэ, тэдэнэйнгээ аша шэмээр үлэ хоол хэжэ ябаа. Ном һудар үзэхэ, холын хизаар нютагуудаар ябаха аргагүй байгаа. Теэд олон үхибүүдтэй айлда бурханай табиhан талаантай үхибүүн заатагүй түрэдэг гэдэг, - гэжэ Валентина Дугдановна хөөрэнэ.
Тиигэжэ Соёл нютагайнгаа нэрэдэ, түрэhэн газарайнгаа түүхэдэ нэмэри болохо Борис хүбүүн Будаевтанай гэр бүлэдэ түрэhэн юм. Дэлхэй дүүрэн ябажа, олон hонин юумэ хараhан, үзэhэн, нютаг нугаяа холын газараар суурхуулhан Борисайнгаа түлөө ехэ hайханаар бурхандаа мүргэжэ, харгыень ходо нээжэ, өөдэнь гаргаhан эхэ эсэгын аша буян сэгнэшэгүй.
Заахан үхибүүдые эльбэжэ аргалдаг Эржима Бадмаевна элдэб хубсаhа хунар, гутал, малгай уран гоёор оёдог, дууша хонгёо хоолойтой, hайхан сэбэр шарайтай, сэдьхэлтэй байһан.
- “Тоhодожо үнеэнэй хүхые татажа hууhан hаалишанай табан сагаан хурган, hүнэй хүүеэн шааяан хоёрhоо хүсэ ехэтэй юумые хүрьhэтэ дэлхэй дээрэ мэдэнэгүй” гэжэ поэт бэшэhэн. Нээрээшье, эжымнай бүхэли наhан соогоо түрүү hаалишанаар Соёлой фермэдэ хүдэлhэн юм. Даалгагдаһан түсэбөө жэл бүри үлүү дээрэ дүүргэдэг байгаа, - гэжэ Валя басаганиинь дурсана.
Модондо уран, түмэршэ дархан, моридые hургадаг, шадамар бэрхэ Дугдан нүхэртэеэ Эржима Бадмаевна 200 hубай мал 1978 ондо даажа абаа бэлэй. Соёл нютагайнгаа дайдаар бэлшээриин газар hэлгэhээр, үхэр малаа адуулhаар, үхибүүдээ дээдэ hургуулинуудта hурахынь түлөө оролдоһоор, наhанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлhэн юм.
Бүри багаhаа хара ажалhаа айгаагүй, урагшаа эрмэлзэлтэй тула эдэ хоёрнай хатуу тэмсэлэй жэлнүүд соо хүндэ хүшэр ажалhаа бэеэ гамнангүй хүдэлhэн. Бүхы хаба шадалаа, бэлиг шадабаряа хамтын ажалда үгэжэ, түрэл колхозойнгоо ажахы хүгжөөхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулһан тэрэ үеын зон адлил хубитай. Дугдан Ванданович партиин, райгүйсэдкомой, колхозой правлениин олон тоото грамотануудаар шагнагдаhан, Эржима Бадмаевна «Буряадай АССР-эй габяата малшан» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
- Манай эжы аба ёһотойл “эжэл хоёр дуран” гэхээр. Хэрбэеэ манай гүрэндэ “Эхэ-Герой” ба “Эсэгэ-Герой” гэhэн шангуудые олгуулагдадаг һаань, манай аба эжы хоёр заал һаа хүртэhэн байха һэн. “Эхэ-Герой” орден гансал эхэнэр хүндэ үгэнэ ха юм, - гэжэ Валентина Дугдановна һанамжална.
Хайрата эжы аба хоёрынь хүүгэдэйнгээ жаргал харангүй, эртэ наhанhаа нүгшэhэниинь харамтай. Хойноhоонь тээли хүбүүн ехэ басаган хоёрынь ябашаhан юм. Гуламтын ошо hэргээн сахиһан зургаан хүбүүдынь, хоёр басагадынь хуби заяагаа олонхой. Зориhон хэрэгыень залан үргэлжэлүүлхэ тоолошогүй олон аша зээнэрынь урган үндыжэ ябана.
Гэр бүлын альбомһоо гэрэл зураг абтаба.
Цырегма САМПИЛОВА
