866
Виктор Санжимитыпович Мункин минии ажабайдалда сэгнэшэгүй нүлөө үзүүлээ юм. Тэрэ минии эжын бүлэ хүбүүн байхаһаа гадна эгэшэмни тэдээнэйдэ байжа, һургуулияа дүүргэһэн хадань, Хэжэнгын интернат һургуулида һурадаг байһан би Витя нагасындаа ходо гүйжэ ошодог һэмби.
Хуби заяаем шиидхэһэн заабаринь
Түрүүшынгээ уулзалгаһаа хойшо һая дүрбэдэхи ангида ороһон хүбүүхэндэ онсо ондоохоноор хандажа, юрэл һургаал, заабари үгэжэ байһыень оройдоо һананагүйб. Хододоо нэгэ жэгдээр, өөртэйнь тон сасуу хүндэл намда хандадаг бэлэй. Тиихэдээ миин үгөөр андалдаанайнгаа хоорондо оройдоо ойлгоогүйдэмни минии ажабайдалда горитой туһатай юумэ хэжэрхидэг, элдэб заабари үгэжэрхидэг байһан байгша.
Ангиһаа ангида орожо, минии боргожоходо, тэрэ бүришье намда нүхэр янзаар хандадаг болоо. Тиигэжэ эгээл түрүүшынхидээ орходоо, намда аха хүн мэтээр хандадаг байһаниинь нэгэ юумэнһээ уламжалан элирээ һэн. Юуб гэхэдэ, манай интернадай багшанарай хэншьеб намайе айхабтар тэршээ, ехээр тоомоо таһардаг хүбүүн гэжэ Витя нагасын эгэшэ болохо Бутидмаа Санжимитыповнада хэлээ ха. Тэрэ абгаймни угаа бэрхэ багша байхаһаа гадна Хэжэнгын дунда һургуулиин захиралаар хори һайса гаран жэлдэ хүдэлһэн Дугаржап Гыргеевич Баяртуевай наһанайнь нүхэр байгаа юм.
Бутидмаа абгай юундэшьеб өөрөө намтай ярилдангүй, Витя нагасында минии ходо ерэдэг байһан тухаймни мэдэхэ һэн хойноо юм гү – тэрэниие намтай шангаханаар хөөрэлдэ гэжэ захиһан байгаа.
Би тиихэдэ эгээл долоодохи ангида һуража байгааб. Нэгэтэ нагасында ерэхэдэмни, тэрэ гансаараа гэртээ байба. Намайе булай ехээр гайхуулан, орон сасуумни бэшэлгынгээ шэрээн нэгэ углууда хашажа һуулгаад, урдамни шэнэ тетрадь авторучкатайгаар болон минии нюдэ амандаашье хараагүй ном табяад, тэрээн сооһоо таба-зургаан задача бодо гэжэ айладхаба.
Би хэды гайхаашье һаа, тэдэнииень бодоо болооб. Түрүүшынь гурбые бэлэхэнээр даа “тоншобоб”. Һүүлшынь хоёр-гурбыень бодохо гэжэ хэды хүлһэеэ адхаашье һаам, тэдэнь намда диилдэбэгүй.
Бүри хоромни бусалаад, хэды һахы һалаг болобошье, бодожо бирахагүй байһанаа мэдэрхэ баатай болобоб. Витя нагаса тетрадииемни хаража байхадаа, гайхаһан янзатай абяануудые гаргаба. Удаань тетрадяа шэрээ дээрэ хаяад, бүри хүсэд хүхюу болон, намда сай уулсахыемни дурадхаба. Аягын шэрээн саана сай уужа һуухадаа, Витя нагаса нам руу хирэ болоод лэ, анхаралтайгаар харасагаагаад абаха юм. Тиигэжэ һуутараа одоол дуугарба:
- Сэдааб! Түрүүшыншни хоёр задача танай программын эгээл хүндэнүүдынь юм. Тиимэһээ ши яһала зохидоор бодоош! Харин һүүлшын хоёр задача юундэ бодоогүйбиб гэжэ һананаш? – гэжэ нюдэнүүдээ хюрылган асуухадань, би юрэл мүрнүүдээ хабшабаб. - Тэдэшни дээдэ математикын аргаар лэ бодогдожо болохо задачанууд!
Зүгөөр юрын аргаар ши тэдээниие бодолгын яаха аргагүй зүб замаар дабшааш. Теэд дээдэ математикагүй һэн хойноо урагшагүйдөөш. Зай, мүнөө сохом сэхэеэ хэлэл даа!
Тэрэ дуунайнгаа багшатай юундэ багтаагүй болонош?
- Аа, Булшантай гү даа! – гэжэ минии хэлэхэдэ, Витя нагаса намай таһа дүүрэбэ:
- Юун булшаншни гээшэб?
- Биологи болон дуу заадаг багшамнай үзэлэй томо булшантай юм
лэ!
- Тэрээнтэеэ юундэ хяаралдаабши?
- Өөрөө балай гоёор дуулажа бирахагүй аад, дуу заанаб гэжэ уймарладаг һамган лэ даа! Хажуугаарнь зарим дуугаа нилээд худалаар дуулажа байдаг заншалтай. Тиигээд бултадаа дуулахадаа, буруушаажа байһанаа мэдүүлэн, ямаан шэнгеэр маарааб, үхэр шэнгеэр мөөрөөб… – гэжэ хэлэжэрхёод, булай ехээр тээлмэрдэн, абяагүй болобоб.
- Мдаа... – гэхэдэнь, Витя нагасын анхаралтай хараса соо холын миһэрэлэй ошохонуудай бадархые обёороод, би нэгэ бага номгон болоод һуубаб. - Ши юу буруу хэһэн болонош? Дэмы сагта ямаан, үхэр болоош.Тиигэжэ байнхаар сэхэ директортээ ошожо, тогтоһон байдал тухайгаа сэхэ руунь хөөрэхэ байгааш! Гыван Дымбиловичтнай юумэ ойлгохо сэнэгтэй хүн шуу! Аа, эндэ дэмы сагта одоол сэсэрхээд яалай! Ши буруушаалгаяа минии дурадхагшаар харуулдаг бай. Бутидмаа абгайшни шамайе физик гү, али математик болго гээ һэн. Харин би ондоогоор забдахаб! Ши шүлэг бэшэлгэеэ улам саашань нарижуула. Тэрэл хэрэгээ һайнаар хэлгэдэ өөрыгөө бэлдэ. Ондоо зониие шагнангүй, өөрынхеэрээ хододоо ябаарай. Ши нагасанараа һажаажа, эрхим математик гү, али физик болохо аргатайш. Теэд би шамайе энэ, тэрэ боло гэжэ идхахахагүйб: бишни заримдаа тайзан дээрэ наһаяа үнгэргэхэ байгаа гүб гэжэ айхабтар гунигтайгаар бододогби... Теэд яахаб. Ши гансал өөрынхиеэ баряад лэ ябаарай гэжэ дахинаа шамда хэлэнэб. Зай гү?
- Зай... – гэжэ булай үгэ дууламгайгаар хэлээд, ямаршьеб тон шухала юумэн тухай Витя нагасамни хэлэбэ гэжэ бүүл-зүүл ойлгожо байгаа һэм...
Физикшье, лирикшье байгаа
Бүри һүүлдэнь Виктор Санжимитыповичэй юундэ гунигта абтадагые ойлгоо һэм. Урдахи зуун жэлэй жараад, далаад онуудта моодно байһан физик-лиригүүд гээшэдэ Витя нагаса эгээл таараһан хүн байгаа. Дээдын Бурхад тэрээндэ тон адляар бэе бэеһээ ташха ондоо бэлиг үршөөһэн юм.
Тэрэ хадаа физикын тусхай бэрхэ багша байһан. Би өөрөө тэрээндэ заалгаха хубигүй байбашье, манай багшын үбдөөд байхада, долоон хоногой туршада заалгаа һэм. Одоол ондоо байгаа һэн даа. Толгойншни оройе нээгээд, уураг тархи руушни физикын нюусануудые ойлгоходо бэлэн болгоод, абьяастайгаар эюулжэ байһан мэдэрэлдэ тиихэдэ эжэлүүдгүй абтаа бэлэйб.
Тиимэл хадань тэрэнэй шабинар соо табан физико-математикын эрдэмэй доктор болон гушаад дид-докторнууд бии. Намжил Бодиевич Чимитдоржиев, Гунга-Нимбу Бидияевич Дандарон, Дандар Сангадиевич Сандитов, Даши-Дондок Шагдарович Ширапов, Балдан-Доржо Дашиевич Цыдыпов гэгшэд физико-математикын эрдэмдэ горитой хубитаяа оруулһан эрдэмтэд, профессорнүүд, гэшүүн-корреспондентнүүд юм.
Аша габьяань РСФСР-эй габьяата багша, Буряадай АССР-эй гэгээрэлэй отличник, академик Атутовай нэрэмжэтэ шангай лауреат гэһэн нэрэ зэргэнүүдээр тэмдэглэгдэһэн, зургаа дахин Соросой шанда хүртэһэн, физикын багшанарай бүхэроссиин мүрысөөндэ хабаадажа, хоёр жэл соо удаа дараалан “Ерээдүйн эрдэмтэдэй һурган хүмүүжүүлэгшэ” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна. Иигэжэ бурханһаа сохом үршөөгдэһэн һурган хүмүүжүүлэгшэ багшын үндэр бэлигтэй байһаниинь тодорон гарана.
Нэгэтэ Витя нагасында орожо ерээд, стол дээрэнь харан гэһээмни, тусхай физикын хэшээлнүүдтэ хэрэглэгдэхэ шэрээ зохёожо хэһэнэйнь үнэмшэлгэ-патент байгаа бэлэй. Һүүлдэнь юһэдэхи ангида Хэжэнгын дунда һургуулида һурадаг болоходоо, тэрэ стол дээрэнь элдэб янзын туршалгануудые хэхэдээ, яаһан зохидоор, угаа таарамжатайгаар хэгдэһэн, бүхы юумэ хараада абтаһан байгаа гээшэб гэжэ гайхан, хужарлан һанаа һэм.
Виктор Санжимитыпович Мункинда Новосибирскын университедһээ эрдэмэй докторнууд, профессорнүүд ерэжэ, тиишэнь уридаг, дид-докторой болон докторой диссертаци удахагүй хамгаалхат, горитой салин абадаг болохот гэжэ байгаад, гэрэлтэй ерээдүйень зурагладаг байгаа. Теэд тэрээн бүхэндэ нагасамни голоо таһа арсадаг һэн. “Минии наһан түрэл Хэжэнгэдээ үнгэрхэ заяатай юм даа!” - гэжэ халта хазайн татаад, айхабтар томоотойгоор айлшадайнгаа ябаһан хойно хэлэдэг байгаа...
Хэжэнгын дунда һургуулиин удаа Виктор Санжимитыпович Хэжэнгын лицей һургуулида наһа баратараа хүдэлжэ гараа. Тиигэжэ тус һургуулида нэрэнь олгогдожо, дурасхаалынь хэтэдээ мүнхэлэгдөө.
Саашадань Витя нагасада Дээдэ Бурханай үршөөлөөр үгтэһэн үшөө нэгэ онсо бэлиг тухай хөөрэхэ һанаатайб. Минии бата һанамжаар, тэрэ эрхим бүжэглэгшэ болохо байгаа. Түрүүшын харасада дан лэ һаа юрынхеэр, ехэ оролдолго оройдоошье гаргангүйгөөр, зүгөөр шадамараар, бэлигтэйгээр, харагшадай хужарлан шагнамаар шүлэг гү, али шог ёгто монолог гү, али репризэ одоол гэдэһэеэ хаха энеэхээр уншажа гарадаг бэлэй даа!
Гадна Хэжэнгын арадай театрай бүхы табиһан зүжэгүүдтэ заабол гол рольнуудай нэгые гүйсэдхэдэг һэн. Тиихэдээ ямар гүнзэгыгөөр геройнгоо дүрсэ зураглан, харагшадай урда тобойсо харуулдаг байгаа гээшэб! Бүүбэй Бээлэ хаанай рольдо наадаһанай түлөө Буряад Уласай гүрэнэй шангай лауреадай шанда хүртөө. Гол түлэб зониие хүхеэхэ, энеэлгэхэ юрэндэгтэй гэжэ һанадаг байһан би Монголой агууехэ хаанай дүрсые ямар этигэмэ гоёор харуулаа гээшэб гэжэ тиихэдэ һанаа бэлэйб. Тайзан дээрэ дадал болоһон Витя нагасамни бэшэ, харин ёстой зонхилогшо хаан байгаа ха юм.
Би Москвагай Уран зохёолой дээдэ һургуулида һуража байгааб. Нэгэтэ хэшээлдээ байтарни, үтэр түргэн вахта дээрэ ошо гэжэ намда дуулгаа һэн. Гайхашанхай юумэн хоёрдохи дабхарһаа буужа ябахадаа, вахта дээрэмнай манай бүхы техническэ мэргэжэлтэд сугларанхай, урдань һандали дээрэ лабхайжа һуунхай, намда угаа танил нюргатай монсогор хүн тэдэниие булайгаар энеэлгэжэ байхыень харабаб.
Буужа ерэмсээрээ, Витя нагасые танижа, нэгэдэхил һуража байһан би гэрээ һаналгын хэжэгтэ абташанхай байһан хадаа, дүтынгөө хүниие харан гэхэдээ, айхабтараар баясажа: “Витя нагаса!” - гэжэ һүхирхэ тооной хэлээд, хажуудань гүйжэ ошобоб. Тэрэмни хөөрөөндөө бүхыгөөрөө абташоод байгаашье һаа, һуга харайн бодожо, намайгаа тэбэрин таалаагша һэн...
Виктор Санжимитыпович Бүхэроссиин ураар уншагшадай мүрысөөндэ ерэһэн байгаа. Хөөрэлдэжэ һуутараа, табан задача намда бодуулһанаа һануулба. Тиигээд һүүлдэнь юун гэжэ хэлэһыемни һанана гүш гэжэ асуухадань, ходо һанажа ябадагаа мэдүүлээб.
“Бэрхэш! Саашадаашье һанажа ябаарай! Дэлхэй дээрэ ори ганса энэ дээдэ һургуулида ороо хадаа, миниингээ захяае амжалтатайгаар сүм бэелүүлжэ ябана гээшэш. Одоол омогорхоноб даа!” - гээ бэлэй...
Харин мүрысөөн тушаань хэлэхэ болоо һаа, асари ехэ Концертнэ залаар дүүрэн гол түлэб ганса ород зоной урда гаража, буряад хэлэн дээрээ “Би завмаг гээшэб!” гэжэ эхилэн сасуунь, бүхы залай энеэжэ эхилхэдэнь, булайгаар һанаагаа зобожо һууһан би одоол ехээр баясаа, нагасаараа үзэлэй ехээр омогорхоо бэлэйб. Лауреадай үнэмшэлгэ, сэсэг болон үнэтэ бэлэг барюулхадань, гарайнгаа үбдэшэтэр альгаа ташааб.
Маанадай хахасалганшье юрэ бусын байгаа. Бато Базароной 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан баяр ёһололой хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэлгэдэ хабаадалсахаяа ошоод ябааб. Үдэшэлэн һайндэрэй сайлалгын болоходо, Витя нагасамни нэгэ хэды болоод лэ, намдаа ерэжэ, ходо тэбэреэд, таалаад һалаагүй һэн... Намтаяа хахасажа байна гэжэ минии зүрхэн халташье һаань зүгнэхэеэ яагааб даа! Маанадай Улаан-Үдэеэ ябаһанай һүүлдэ хайрата минии нагаса наһа бараа ха юм.
Миниингээ захата романуудай һаял бүтэжэ байхада, тэдэнииемни гар бэшэг дээрэньшье уншажа, өөрынгөө угаа туһатай байдаг зүбшэл заабари намдаа үгэжэ үрдеэгүйл даа... Минии наһан соо гол түшэг тулгууринуудаймни нэгэн болохо, һанаха һарбайха Виктор Санжимитыпович Мункин мэндэ ябаа һаа, намда тон хэрэгтэй болодог үгэеэ хэлэхэл байгаа бэшэ гү гэжэ хододоо бододогби. Юундэб даа минии наһанай шиидхэхы хаһадань тэрэ туһатай зүбшэлөө үгэдэг заяатай байгаа даа...
Теэд нарата юртэмсын жама ёһоор бидэ бултадаа тэрэ түби руу ябашаха юрэндэгтэйбди. Тиихэдээ энэ дэлхэйн шэмэг, тулгуури болохо зон одоол огто хүлеэгдээгүй сагта ябашадаг гуримтай агша... Хүнэй наһанай дээшээ дүүлихэ бүри иимэ гээлтэнүүднай улам олошордог. Тиигэжэ, тиигэжэ энэ хоролго манай хуби заяанда тудадаг гүб даа...
Арьяа баала ум маани бадмай хум!
Цыдып ЦЫРЕНДОРЖИЕВ
