​Трактор агтын аялга доро танилсаа бэлэй…

Аха захатантай уулзажа, хуби заяанайнь, намта­райнь һонин ушарнуудые хөөрүүлжэ байхада, хэды гоёб даа. Ажалай хэрэгээр Ага ошо­ходоо, Согто-Хангил нютагай ажа­лай ветеран Сандановтанайда зорин ерэжэ, уулзаа бэлэйб. Шанаһан мяханһаа, амтан эдеэнһээ, шара- улаан халуухан сайһаань амсажа һуухадаа, холоһоо эхилжэ, эдир залуухан наһан тухайнь асуужа эхилбэб...

Улаан Булаг аршаантай үлзы нютаг

Дамба-Доржо Гуруевич Санданов 1936 оной янгинама хүйтэн декабриин 10-да Үбжэёо нютагта Даши­дондог обоогой зүүн тээхэнэ Улаан Хуһан гэжэ газарта Гүрын Галсанай бүлэдэ түрэһэн намтартай юм. Урда­най буряадууд үри хүүгэдгүй айлда үхибүүгээ үгэжэ, нэрээ нэрлүүлхэ хүбүүтэй болгоходоо, ехэ буян хэдэг байгаа. Энэ заншал мүнөөшье үедэ хаа-яа дайралдадаг юм. Тиигэжэ Дамба-Доржо хүбүүгээ Гүрын Сан­дан ахайдаа үргэжэ үгэһэн юм даа.

- Үбжэёо нютагай зон, Киров кол­хозойхид Улаан Булаг гэжэ нютагтай һэн. Энэ нютагтаа түбхинэн, ажал хэжэл ажаһуугаал даа. Мүнөө тэрэ нютаг үгы болонхой, - гээд Дамба-Доржо ахай хөөрэбэ.

Балшар бага наһандаа Улаан Бу­лаг хадаа эгээл һайхан газар гэжэ тоолодог бэлэйб. Сүлөө сагай болоходо, абатаяа энэ аршаанта газар ерэжэ, булангиртайхан эршэтэй аршаанһаа амсадаг бэлэйбди. Харахада, оршон тойрон газарта нютаг байгаа гэжэ хэлэхээр бэшэ һэн. Мүнөө Дамба-До­ржо ахайн түрэһэн нютагаа дурсан һуухадань, миниишье досоо хонгор­хон балшар наһамни һанагдаадхёо.

Эрдэм шудалха заяан тудаагүй

Улаан Булаг гэжэ нютагай эхин шатын һургуулида 1945 ондо Дам­ба-Доржо хүбүүхэн ороһон юм. 1950 ондо Агын дунда һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлжэ, 7 анги дүүргэбэ. Саашаа эрдэм шудал­ха гэхэдэнь, эрхэтэнэй үнэмшэлгэ, саарһан дансануудынь хүсэд бэлдэгдээгүй байжа, һуралсалаа орхихо баатай болоо һэн. Энэ ушар хадаа тэрэ үеын засаг баригшадай шарай харуулнал хаш. Багахан тушаалдаа ехэрхүү ноён боложо һуугаад лэ, хүн зоной дансануудые зүб мүрөөр зохёожо, бэшэжэ үгэнгүй, тэдэниие тухашаруулха, зобоохо. Тиин гэр­тэхинэйнгээ үргэжэ абахадаа, саг соонь үнэмшэлгэ - паспорт хэжэ шадаагүй ушарһаа боложо, хүбүүхэн һуралсалаа саашань үргэлжэлүүлхэ аргагүй байшоо.

Ажалайнь баян намтар эхилээ

1953 ондо Дамба-Доржо ахай Согто-Хангилай МТС-тэ гурбан һара соо трактористын курсада ябаад, тэндээл ажаллажа эхилээ. Тиигэжэ эдир залуу хүбүүн хүдэлмэришэнэй хүшэрхэн замда гараһан юм.

Гурбан һара хүдэлөөд, хабартаа сэрэгэй албанда татагдажа, аяар хо­лын Камчаткада артиллериин сэ­рэгэй полкдо хоёр жэлэй туршада ябаад, нютагаа бусаа бэлэй. Ерэн гэхэдэнь, асари томо МТС үгы хэгдэ­эд, нэгэ багахан һалбари болошоһон байба. Тэрэ үедэ Согто-Хангилай колхозой түрүүлэгшээр хүдэлжэ байһан Доржо Жабон тракторист болохыень дурадхаһан юм. Тиихэдэ МТС гээшэ колхозуудһаа амяараа, бэеэ даанги ажахы байгаа. Ажалша­дынь колхоз, совхозууд руу эльгэ­эгдэжэ, жэлэй, хаһын ажалнуудые бүтээдэг һэн. Салин үгэдэггүй, ажал­та үдэрнүүдые (трудодни) тоолон, тоосоо хэдэг колхозуудта орходоо, салин хүлһэншье байгаа гэлтэй.

- 1958 онһоо 1962 он болотор колхознай одоол һайнаар хүл дээ­рээ бодоо һэн. Колхозой правлени­ин шэнэ байшан баригдаа, хүгжэмэй һургуули, клуб, дунда һургуули гээд жэрытэр баригдажа, нютагнай ба­гахан саг соо дары түргэн һайхан байдалтай болошоо бэлэй. Нютагай ганса шарай һайжараа бэшэ, хамтын адуу мал үсхэбэрилэгдэжэ, таряан тэжээл бэлдэлгэ тон ехээр хүгжөө. Ганса манай колхоз 70-аад мянгаад хонитой байгаа. Тэрэ сагта Бадма Цыренов гэжэ эдэбхитэй бэрхэ хүн түрүүлэгшэ байгаа. Тэрэнэй айма­гай хорооной, удаань Агын тойро­гой хорооной секретарь болоходонь, Дамби-Жалсан Дондокович колхо­зой түрүүлэгшэ боложо, ажахымнай хүгжэлтэ үргэлжэлүүлэгдээ һааб даа, - гэжэ Дамба-Доржо Гуруевич дурсана.

Суг хүдэлһэн хоёр хуби заяагаа ниилүүлээ

Дамба-Доржо ахай 1962 ондо Согто-Хангилай эрхим хонишон Та­тьяна Удбылова гэжэ залуухан баса­гантай хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ болоһон юм. Сандановтанай бүлэ наһанайнгаа амаралтада гара­ад, Согто-Хангилдаа ажаһуужа бай­тарнь, үри хүүгэдынь Ага тосхон дэ­эрэ болбосон түхэлтэй гэр худалдан абажа, досоохи байра байдалынь зо­хидоор түхеэржэ үгэнхэй.

Мүнөөшье болотороо илдамхана­ар бэе бэеэ шэртэн, дулаахан намдууханаар хөөрэлдэжэ байһан Дамба-Доржо ахай Таня абгай хоёрһоо хаана ушаржа, дурлажа, гэр бүлэ болоһон тухайнь асуухадамни, хоюулаа энеэлдэн: “Трактораар ажаллажа ябаха­даа, танилсаа һэмди”, - гээ һэн.

1960-аад онуудта колхоз совхозу­уд ехэ таряа таридаг, малай тэжээл, ургаса һайнаар абадаг бэлэй. Таряа тариха, хуряаха үедэ тракторта, се­ялкэдэ ажаллаха хүн дуталдадаг һэн. Тиимэһээ һургуулиин һурагшад томошуултай адли таряаланда хүдэлдэг байгаа. Хонишод хоёроо­роо хони хараха. Тиигэжэ Таня абгай эжыдээ хониёо даалгаад, өөрөө та­ряашадай бригадада эльгээгдээ. Се­ялкэдэ һуугаад, тракторай хойноһоо шэрүүлэн ажал хэхэдээ, Дамба-До­ржо гэжэ зохидхон хүбүүнтэй суг хүдэлдэг байгаа. Шандааһатай Таня тиигэһээр өөрөө трактор ябуулжа эхилээ һэн.

Хабарай тарилгын хаһада, бүхэли зунаараа, намарынь ургаса хуряалганда хоюулаа трактористаар ажаллаһаар, инаг дуранай охиндо абтажа, тиигэһээр гэр бүлэ болоо бшуу.

Эрхим ажалаараа гүрэн соогоо суурхаа

Раднын Удбэлэй Таня басаган до­лоодохи анги дүүргээд лэ, хонишон эжыдээ хамһалсажа эхилһэн юм. Эдир залуу басагахан тэрэ үедэ комсомолшуудай жэшээтэ габьяа хару­улжа, эрхим хонишодой тоодо орон­хой ябаа. 1958 ондо Чернышевск аймагай Комсомольский совхозто залуу хонишодой ехэ хуралдаанда хабаадаа бэлэй.

- Бидэниие юрын хонишод гэжэ байгаагүй, ехэ хүндэлжэ, дүтэхэнэ байһан сэрэгэй часть абаашажа, са­молёт юумэ үзүүлжэ, концерт наада харуулаа һэн. Намда шан барюулаа бэлэй. Гэртээ 10-аад пластинканууд­тай томо гэгшын патефон бэлэгтэй бусаа һэм, - гэжэ Таня абгай хөөрэнэ.

Тэрэ патефониинь Дулдарга ай­магай Тугшан нютагай музей соо хадагалаатай байдаг. Юундэб гэхэдэ, Дамба-Доржо Гуруевич тиихэ үедэ энэ нютагта парторгоор хүдэлжэ ябаа бшуу.

Хонин ажалай эгээл ехээр хүгжэжэ байгаа сагта бүхы зон хүгшэн залуугүй хони хайшалдаг һааб даа. Хоёр-гурбан минутын туршада бүхэли хониной нооһо дары түргэн хай­шалжа шадаха зон байгаал даа! Та­тьяна басаган балшар багаһаа хүдөө ажалһаа далтираагүй, шударгы бэр­хэ ябаа ха юм. Аймагтаа болон Шэтэ можо дотороо хони хайшалаанай мүрысөөндэ ходол иладаг байһан.

1962 ондо Шэтэ можын мүрысөөндэ Удбылова Татьяна, Жигмито­ва Цындыма, Гуруева Мэдэгма гээд Согто-Хангилай залуу басагад бүхы түрүү һууринуудые эзэлһэн юм. Тэрэ дороо Бүхэросиин хони хайшала­ашадай мүрысөөндэ хабаадаа бэ­лэй. Гуруева Мэдэгмаань хээлитэй байһан хадаа ошожо шадаагүй, тии­гэжэ буряад эрхим басагад Оренбург ошожо, баһал түрүүлээ һэн.

Оренбургын онол аргаар хони хайшалалга нэбтэрүүлжэ байһан үе саг һэн. Манай Согто-Хангил нютаг тон олон хонитой асари томо ажахы һэн тула дары түргэн хайшалха онол арга тон түрүүн нэбтэрүүлэгдээ бэ­лэй. Бишье һургуулида һуража бай­хадаа, энэ аргаар хони хайшалдаг һэмби. Шэтэ можын Красный вели­кан гэжэ совхоз руу хурьгадаа эль­гээжэ тэнжээгээд, һургуулиин 9-10-дахи ангиин һурагшадые абаашажа, нооһыень хайшалуулдаг бэлэй. Тэрэ совхозойхид хониёо табсан дээрэ та­бяад, хүлнүүдыень уяад хайшалдаг байгаа. Харин бидэ өөһэдөө арбагар жаахан аад, томо хони бүхэ дээрэнь үеэдэтэрнь һуулгажархёод, нэгэшье уянгүй, нооһыень хайшалдаг һэмди. Иимэ аргаар хайшалхада, хонин ехэ­эр тэршэлдэггүй.

Оренбургда болоһон Бүхэроссиин нооһо хайшалагшадай мүрысөөндэ илаһан Сэндэмэ Жигмитова медаль­да хүртэнхэй, хибэс бэлэгтэй, Таня Удбылова Социалис мүрысөөнэй илагша гэһэн тэмдэгтэй Ага нютагаа бусаад һэн.

Һургуули хэхэ саг одоол ерээ

Дамба-Доржо ахай түрэл колхоз­доо ажаллаха үедөө хүдөө ажахын техникумдэ һуража, агрономой мэр­гэжэлтэй болоо һэн. Коммунис намай гэшүүн ябаһаар, эдэбхи үүсхэлтэй, урагшаа һанаатай байхадань, Шэтэ хотын намай дээдэ һургуули эльгээһэн юм. Тэрэнээ дүүргэһээр, 1975 ондо Агын тойрогой хорооной даабаряар Дулдарга аймагай Тугшан нютаг парторгоор эльгээгдээ һэн. 1980 ондо Согто-Хангилай 22-дохи партсъездын нэрэмжэтэ миллионер колхозой түрүүлэгшэ Дамби-Жалсан Дондоков нютаг хүбүүгээ һөөргэнь бусааһан юм. Тиигэжэ Дамба-Доржо ахай нютагтаа парторгоор, колхозой түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлөө.

Харин Татьяна Раднаевна түрэл ажахыдаа мал үрэжүүлгын, үүлтэр һайжаруулгын ажал эрхилдэг, сак­манда, хони хурьгалуулха ажалда ябадаг, нооһо хайшалаанай үедэ оренбургын онол арга заагшаар хүдэлдэг һэн.

Шүлэгшье зохёохо, дуушье дуулаха

Ажалдаа бэрхэ, урагшаа һанаатай Сандановтан бэлигтэйл хоёр гээшэ. Ага нютагай ирагуу найрагшадай “Агын аялганууд” гэжэ шүлэгүүдэй согсолбори соо Согто-Хангилай эрхим хонишон Татьяна Удбыло­ва сүлөө сагтаа шүлэг бэшэдэг гэжэ мэдээсэгдээд, тэрэнэй хэдэн шүлэгүүдынь хэблэгдэнхэй байгаа бэлэй. Мүнөөшье сүлөө забда оло­од лэ, шүлэгүүдые зохёожол һуудаг байна. Шүлэгүүдээ уншаад үгэхыень гуйхадам, хожом уншуужаб гээ һэн.

Харин Дамба-Доржо Гуруевич Ага тосхоной “Түмэн жаргалан” гэһэн арадай аман зохёолой ансам­блиин гол гэшүүн. 2010 ондо “Ал­таргана” гэһэн Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын нааданда хабаадажа, Монгол орон ошоод, Галина Доржи­евна гэжэ мэдээжэ дуушантай хою­улаа аман үгын нааданай гол роль­нуудые наадажа, Гран-придэ хүртөө һэн. Мүнөөшье ансамбльдаа ябажа, дуу шуугаа зэдэлүүлһээр зандаа.

Цырегма САМПИЛОВА

Сандановтанай гэр бүлын альбомһоо зурагууд абтаба.