​Буряад болон Монгол уласуудые байгуулагшадай нэгэн

Тоонто нютагынь

Үершье, түймэршье,

Үймөөншье хадаа,

Үхэлшье, зоболоншье,

Жаргалшье хадаа

Үлгэн замбиин үргэһэн болоод лэ,

Үедөө нэгэтэ үнгэрдэг юм даа...

Үнгэрһэн юумэн үнгэрөө гээд лэ,

Үнэндөө энээндэнь бү этигэ.

Үнгэрөөд һөөргөө бусадаг юм даа,

Үедөө нэгэтэл эрьедэг юм даа.

(Дондок Улзытуев)

“Модон үндэһэтэй, хүн угтай” гэжэ мүнөө сагта бүришье ехээр уг унгияа хүнүүд бэдэрдэг болон­хой. Уг соомнай ямар хүнүүд байһан бэ, юу хэдэг байгааб гэжэ ехээр һонирхожо, нютагайнгаа аха захатан­тай хөөрэлдэнэ, бүхы архивуудһаа һурагшална. Тиигэһээр олон зон ехэ һонин ушарнуудые, түрэл гаралайнгаа бодо­то намтар, арадай үмэнэ аша габьяаень мэдэжэ абана.

Мүнөө Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг, наһаараа түүхын багша ябаһан Надежда Санжиева баһал уг удамаа мүшхэхэдөө, гайхалтай һонин намтартай нагаса тухайгаа мэдээнүүдые олоо. Хори бу­ряадуудай гушад обогой, Бэшүүрэй Гушад (Гочит) ню­тагта ажаһуудаг Цыденжап Санжиевай, Дари Шойбоно­вагай, Дулма Санжиевагай нагаса Цыден-Еши Содномо­вич Дашепилов-Гочитский Халха Монголой бэеэ дааһан гүрэн болохо хэрэгтэ шиид­хэхы үүргэ дүүргэһэн Дам­динай Сүхэ-Баатартай хамта ябалсаһан, арадай намай, гүрэнэй тогтоолгодо ехэ ажал ябуулһан байна гэжэ ойлгоо.

Тон һайнаар лаблаха гэжэ Надежда Митыповна Аюулгүйе сахилгын феде­ральна албанда хандалга бэ­шэг эльгээгээ. Тиигээд иимэ харюу абаа.

Ородой Холбоото Уласай Аюулгүйе сахилгын федеральна албанай Санкт-Петербургын болон Ленинградска можын албанай архивай жасаһаа

Н.М.САНЖИЕВАДА

Хүндэтэ Надежда Митыповна!

Хандалгыетнай хараад, ар­хивай жасада олдоһон данса танда эльгээбэбди.

Дашипилон-Готчит­ский Циден-Еши, 1895 ондо түрэһэн, Буряад-Монголой АССР-эй Хайсагар нютагай, буряад яһанай, Монголой эр­хэтэн. Дээдэ эрдэмтэй, «Ско­роход» фабрикын бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлөө, Ленинград хотын Кировскэ проспектын 55-дахи гэрэй 35-дахи байрада ажаһуугаа.

Ц-Н. Дашипилон-Готчит­скиие 1937 оной августын 26-да Ленинградска можын НКВД РСФСР-эй УК-гай 58-6. 58-9 болон 58-11 статьянуу­даар гэмнэжэ тушаагаа.

СССР-эй НКВД-эйн Тусхай Суглаагаар 1940 оной февра­лиин 19-дэ 8 жэлээр эрхэеэ хаһагдажа, Магаданай Сев­востлаг лагерьта ябуулагдаа.

1940 оной декабриин 3-да наһа бараа.

Ленинградска сэрэгэй тойрогой Сэрэгэй трибуна­лаар 1956 оной майн 25-да Ц-Е. Дашипилон-Готчитский зэмэгүй гэжэ сагааруулагдаа.

Ц-Е. Дашипилон-Готчит­скиин хэрэгэй дансанууд соо түрэлнүүдынь заагданхай: наһанайнь нүхэр - Екатерина Александровна Дашипилон, 41 наһатай, Ленинградта ажаһуугаа, аха - Базар Ци­рено, 54-тэй, Улаан-Үдэдэ ажаһуугаа. Түрэлнүүд ту­хайнь ондоо мэдээн үгы.

Тамгын газарай дарга П.В.Миронов.

Надежда Митыповна бэдэ­рэлгын ехэ ажал ябуулжа, на­гасынгаа уг удам шэнжэлээ. Хори-буряад угай хара гушад обогой Цыден-Еши Содномо­вич Дашепилов-Гочитскиин уг: Барга Баатар - Хоридой мэргэн - Гучит - Хуухана - Шэрүүн - Ананда - Бавалдай - Алагтай - Одосхой - Ногто (5 хүбүүтэй) - Нори заһуул - Бод­хуул заһуул - Манжуу (Мани­та) зайһан - Сыдэн капитан, титулярна советник - Эрдэни гулваа - Дашибал гулваа - Со­дном - Цэдэн-Еши. Иигээд харахада, энэ обогой эрэшүүл харюусалгата тушаалнуудые даажа, хүндэтэй ябаһан гэжэ ойлгогдоно. Нори заһуул алба татабаригша байһан һаа, Манжуу нютагайнгаа зайһан болоһон байна. ХVIII зуун жэлэй 70-аад оноор ха­тан хаан хоёрдугаар Екате­рина Сыдэн Манжуевта ка­питанай нэрэ зэргэ олгоһон, харин нэгэдүгээр Александр хаан титулярна советник болгоһон байна. Эндэ Баатар сагаан хаанай зарлиг тэрэ зандань толилнобди:

«Божьей милостью Мы, Александр I, император и самодержец Всероссийский, Малые Белые России и про­чая… зайсана Гучитско­го рода Сыдын Манжуева в воздаяние отличного к службе нашей усердие 1801 года июня 19 дня всеми­лостивейше пожаловали и учредили титулярного советника. Мы надеемся, что он в сем ему так чест­но и примерно поступать будет как верному под­данному подлежит, а во свидетельство чего Мы сие Правительственному Се­нату подписать и Государ­ственного нашего печатью укрепить повелели».

Санкт – Петербург. Апреля 21 дня 1805 г.

На подлиннике подписа­лись: сенатор и кавалер Сер­гей Хитров, граф Александр Салтыков, сенатор Иван За­харов (НАРБ, Ф. 8, оп. 1, , д. 889, л. 122).

2015 оной хабар Надеж­да Митыповна одхон Вя­чеславтаяа, Надежда бэри­тэеэ Улаан-Баатар хүрэжэ, Сүхэ-Баатарай нэрэмжэтэ Үндэһэтэнэй музейдэ орожо, нагаса тухаймнай юумэн эндэ хадагалагдажа байдаггүй юм гү гэжэ һонирхоо. Мон­голой арад зон түүхэдээ ехэ наринаар хандадаг бай­ба. Бүгд Найрамдах Мон­гол Уласай байгуулагдаһан түүхэ болон энэ ехэ түүхэтэ үйлэдэ хабаадаһан зоной га­бьяа аятайхан дэлгэгдэһэн байба. Монгол Уласай бай­гуулгада болон хүгжэлтэдэ Цыден-Еши Содномович Да­шепилов-Гочитский ямар ха­маатайб гэхэдээ, ямар ажал ябуулһаниинь аржытар бэшээтэй байгаа.

Цыден-Еши Дашепиловэй хубисхалта замай шэнжэлэлгэ «Угай зам» сониндо гараа һэн. Цыден-Еши Дашепилов 1895 ондо Хайсагар («hайса хара») нютагта түрөө. Тогтохотойн буса түрэлтэнэй һургуули дүүргээд, Дээдэ-Үдын гим­нази дүүргэһэн, тэрэ үедөө эрдэм ехэтэй, өөрын хурса ухаатай, бэлигтэй хүн бай­гаа. Тиимэһээ 1913-1917 онуудаар хушуундаа нарин бэшэгэй даргаар хүдэлөөд, буряадуудай түрүүшын кооператив хүтэлбэрилһэн байна. Тиигэһээр байтараа, хубисхалай хүдэлөөндэ эршэтэйгээр хабаадажа, урагшаа һанаатай монголшуудаар ехэ ажал ябуулаа.

Алас Дурна зүгэй Ко­минтернын секретариадай С.С. Борисовтай Үргөө (Бог­дын хүреэ) гаража, Сүхэ-Баатар Чойбалсан хоёртой ехэ ажал ябуулаа. Тэдэнэй 1921 ондо Дээдэ-Үдэ болон Эрхүүдэ ажаллахадань, ехэ туһа хүргэһэн байна. 1921 ондо барон Унгернын сэ­рэгэй тэгэндэ орожо, мон­гол-буряадуудай хоорондо идхалгын, ойлгууламжын ажал ябуулхаһаа гадна, сагаантанай хүсэ шадалые бо­лон түсэбүүдые мэдээсэжэ, аргагүй ехэ туһа хүргэһэн байна. Эндэһээл Цыден-Еши Дашепилов “Гочитский” гэжэ нэрлүүлэгдэдэг болоһон нам­тартай.

Ц-Е. Дашепилов-Гочит­ский 1921 оной хабар Монгол арадай хубисхалта намай I ху­ралдаае эмхидхэлгэдэ болон үнгэргэлгэдэ хам оролсоһон габьяатай. Тэрээнтэй хамта энэ ехэ үйлэ хэрэг Балмацу Цэрэнэй, Сандаг-Доржи Жам­балын (Бэшүүрэй бодонгууд), Эрдэни Батухан (Боохоной), Цыбен Жамцарано (Агын) болон тэрэнэй наһанай нүхэр, Франциин Сорбон­нын университет дүүргэһэн Бадмажаб Сахьяагиин (Хориин) буряадууд шударгыга­ар бүтээлсэһэн гэжэ мэдээжэ.

Цыден-Еши Баруун-Хар­ганаагай гулбаа Цыдендамба Добдоновой Гамаа басаган­тай гэрлэһэн байгаа. Теэд тэдэ үни һуугаагүй, үхибүүшье түрөөгүй. Энээн тухай тэ­дэнэйдэ һуулгамаршанаар, тогоошоноор хүдэлһэн 103 наһа хүрэһэн эхэнэрэй бо­лон Дулма Санжиевнагай хөөрөөнүүдһээ мэдээжэ.

Улаантан, сагаантанай тэмсэжэ байһан тэрэ шанга үедэ Бэшүүрэй улаан парти­занууд Содном Дашепило­вые тушаагаад, арадай дай­сан гэжэ буудахаяа абаашаа. Тэрэ үедэ Хяагтаһаа Цыден-Еши улаан сэрэгшэдтэй ерэ­жэ, эсэгэеэ саазалуулгаһаа абарһан түүхэтэй. Тиигээд Хайсагарһаа эжыгээ баһа абалсаад, хилэ дабаһан юм.

Монголдо арадай хубисха­лай илахада, Ц-Е. Дашепилов шэнэ гүрэнэй засаг зургаанай тогтонижохын тула ехэ ажал ябуулһан. Арадай Хубисхалта намай түрүү зэргэдэ ябалса­жа, засагай дэргэдэ сан жа­сын талаар гол зүбшэлэгшэ байгаа. Эдеэ хоолоор болон хубсаһа хунараар сэрэгшэдые хангаха болон сэрэгэй бүхы зөөриие, сан жасые нөөсэлхэ, хадагалха, хамгаалха ажа­лые сүм ябуулаа. Энэ ажалаа эрхимээр ябуулаад, намай нарин хиналтын комиссиие даан абажа, Монголой Эдэй засагай зүблэлэй гэшүүнээр, Монголой кооперативуудай түрүүлэгшээр хүдэлхэдөө, хоёр хүршэ оронуудай ху­далдаа наймаае үргэдхэхэ ехэ ажал ябуулаа. Тэрэ СССР, Германи, Франци, Ита­ли гүрэнүүдээр ябажа, дүй дүршэлтэй болоо.

Тэрэнэй түрэлэйдөө үргэгдэһэн ууган аха Балмасу Цэрэнов (1890 оной), баһал эр­дэмтэй бэрхэ багша, РКП (б)- гэй Сиббюрогой зүүн зүгэй арадуудай таһагай гэшүүн, Хяагтада хүдэлөө. Тиигээд хилэ шадархи монголнуудай дунда идхамжын ажал ябуулаа. Монголой Арадай хубисхалта намай 1-дэхи ху­ралдаанда нарин бэшээшэнь байгаа. Шэбээ-Хяагтые (Май­мачен) сүлөөлхэ байлдаанда хабаадалсаһан, 1921 ондо Монголой хубисхалшадтай Москва ошожо, В.И. Ленин­тэй уулзаһан, Коминтернын II Конгресстэ хабаадаһан юм.

Зэбүүрхэмэ сэмүүн саг

1920-ёод онуудай хуушаар Монголдо «феодализмһаа сэхэ социализм руу” гэһэн шугам баримталжа, СССР-эй НКВД-эйн заалтаар “баруун тала баримталагшад” гэжэ гүрэн түрын эрхим бэрхэ хүтэлбэрилэгшэд олоороо гэмнэгдээ. Нэн түрүүн бу­ряадууд зэмэлэгдэһэн юм. 1929 ондо Элбэг-Доржо Рин­чино, Цыбен Жамцарано, Эрдэни Батухан болон бусад Монголһоо ябуулагдаһан юм.

Тиихэдэ Үргөөдэ бузар муухай удхатай бэшэг данса­нууд тараагдаа. Нэгэн соонь: “Хомхой хобдог Жамцарано, Ринчино, Цыден-Еши (Го­читский) буряад нохойнууд болон Сан жасын яаманай тэдэнэй туһамаршад хэдэн мянган мүнгэн яншаа хулгай­гаар үбэртэлжэ, оронһоомнай гаргахаяа һэдэжэ байна. Тиимэһээ бидэ, Дотоодын хэрэгүүдэй, Сан жасын, Хуули эрхын 49 албатад, эдэниие элирүүлхэ ажал үнинэй ябуулаабди. Теэд Богдо гэгээн үбдэжэ һаатуулаа. Эдэ гурбан буряадые Халхын сан жасын мүнгэ зөөри үбэртэлөөд яба­хадань шангаханаар угтахаар бэлэмди”. Үшөө тиигээд хэдэн шог ёгто зурагууд үгтөөтэй: элжэгэн толгой – Цэрэндорж (гүрэнэй засаг дарга – халха монгол), гахайн - Ринчино, нохойн - Гочитский, бухын - Батухан, шонын – Цэцэн-хан (халха монгол), доронь – хал­дабарита үбшэ тараадаг гал дүлэтэ боомбо.

Теэд энэ гээшэ эхи заха­ниинь лэ бултайжа байна гэжэ эдэ зон хаанаһаа мэ­дэхэ бэлэй. 1930-аад оноор Монголдо ажаһууһан буряад эрэшүүлые 17-тойһоонь эхи­лээд, бултыень хюдаһан га­шуудалта түүхэ юм! Харин эхэнэрнүүдынь ангиин дай­садай туһамаршад гүүлэжэ, ямар зоболонгой далайе гаталһан юм гэжэ Сэнгын Эрдэнэ бэшэһэн байдаг. “Тэрэ үедэ хонишье гаргаха эрэшүүл үлдөөгүй юм даа”, - гэжэ 1990-1992 онуудта Монголой юрэнхы сайд байһан Д. Бямбасүрэн хэлээ һэн.

Хэды тиигэбэшье, “Буряад” поэмэ соогоо суута Ринчинэй Чойном иигэжэ бэ­шээ бэлэй:

Ажилсаг энэ буряад зонууд

Ард түмэнд минь ихииг өгсөн юм,

Ид цэцэглэх хориод насанд минь

Их зүйлийг ойлгуулж үгсэн юм.

Гэртээ сүлүүлэн бусааг­дахадаа, урагшаа һанаатай буряадууд түрэл Буряадтаа туһатай ажал ехэ урагшатай­гаар ябуулаа. Ц-Е. Дашепилов-Гочитский, Ленинградска инженернэ-экономическа дээдэ һургуули дүүргээд, «Скороход» фабрикада хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлөө. Цэбээн Жамцарано СССР-эй Эрдэмэй хүреэлэнгэй гэшүүн-корреспондентээр амжалта түгэс хүдэлөө. Эрдэни Бату­хан Ленинградай түүхын, гүн ухаанай болон хэлэ бэшэгэй дээдэ һургуули дүүргээд, Зүүн зүгые шэнжэлдэг дээдэ һургуулида багшалаа.

Хэды тиигэбэшье, түрүү буряад хүбүүдые бушуухан тушаагаа.

- Манай бэдэрэлгэ-шэнжэлэлгын ажал үшөө түгэсөөгүй. Үшөөл олон асуудалнууд бии. Гол бодолнай гэхэдэ, Бэшүүрэй Гушадай зон болон бүгэдэ буряад арад эрхим хүбүүдээрээ омогорхо­жо, уг удамаа хүндэлжэ ябаял даа, - гэжэ Надежда Митыпов­на бултаниие уряална.

Хардалга хамалганда оро­жо хосорһон буряадуудай гэрэлтэ дурасхаалда субарга бодхоохо ажал Дээдэ-Онгостойн дасанай Зандан-Жуу дуганай шэрээтэ Сандан лама ябуулжа эхилээ.

Мүнөө үедэ Монгол Уласай хүгжэлтэдэ өөһэдын хубитые оруулжа, 60 мянган буряадууд ажана амгалан ажаһууна.