​Һүнэй гайхамшаг

Һү(н) гээшэ олон түрэлэй найралгатай ушарhаа халааха, бусалгаха, хүргэхэ, худ­хаха, шүүхэ, хатааха зэргээр оролдохо бүри ондоо боложо, хубилжа байдаг, үргэл сасалай дээжэ, эдеэ унданай дээдэ, эм таншье болодог хамагай гайхамшагтай эдеэн юм. Та уншагшадай һонорто һүн ба сагаан эдеэн тухай тобшо тайлбари толи үгтэнэ. Энэ тайлбари толиие Монгол Уласай буряад яһанай Бальжинима Зиидэг­ма багша зохёобо.

Бальжинима Зиидэгма багша (баруун гарһаа)

Һаам – hая hаагаад, шүүгээд табиhан hүн.

Байлгасын зөөхэй – hаамаа тэрэ шэгтэнь хонон табижа хүргэхэдэ, дээрэнь илгарха зөөхэй.

Бүлэhэн зөөхэй – бүлүүрээр hайса бүлэхэдэ гү, али машинаар бүлэхэдэ илгарhан зөөхэй. Шэнгэн hүтэй зөөхэй гашалхань түргэн байдаг.

Бусалгаhан зөөхэй – зөөхэйе бусалгахадаа, зөөлэн галаар hамаржа бусалгадаг. Бусалгахада үлүү hүниинь дэгдэжэ үдхэрөөд, удаан ха­дагалхада hайн болодог. Бүдүүн гэдэhэндэ хэжэ хүлдөөгөө hаа, hайнаар хадага­лагдадаг. Хадагалха зөөхэйе худхажа болохогүй. Иилэрээд паагтын амтан орохо. Тоhо, үрмэ, зөөхэйе hайса угаажа, дабhатай уhанда зайлаад үлеэжэ хатааhан бүдүүн, на­рин гэдэhэн, сууха, гүзээе бүлеэн уhанда дэбтээгээд хэжэ хадагалхада, үлүү удаан сэбэрээрээ хадагалагдадаг.

Хүхэ hүн - зөөхэйеынь машиндажа илгаһан hүн.

Үрмэн - hүеэ hайса жэг­дэ hамаржа, галынь удаана­ар залираажа хонуулхада, дээрэнь тогтоhон тоhолиг. Хабтагараар абажа эдихэ, хатааха гээ hаа, hамаржа байхадаа, хүйтэн hүндэ шэн­гэнээр зуураhан талха гоо­жуулан hамаржа гаргадаг. Үрмэ хүшөөхэдэ, hалхин hэб- hаб гээд байгаа hаа, үрмэнэй хөөhэн буужа, үрмэн багаар тогтодог.

Болоhон hүн - үрмынь абажа үлэhэн hүн.

Хюhам - болоhон hүнэй доро тогоондо няалдажа үлэhэн хатуу юумэн. Каль­ци ехэтэй ушарhаа хүүгэдтэ үгэдэг байгаа.

Үрмэнэй зөөхэй - үрмэнэй доро байха шэнгэн зөөхэй. Баhа үрмые хабтага­раарнь бэшэ, хумяад, томо амhартада эюулжэ абaхада шэнгэрhэн үрмэн.

Гашалhан зөөхэй - хэды хоног хадагалхада, эhэжэ га­шуун болоhон зөөхэй. Үрмые удаан хуряажа хадагалхада, эhэжэ гашуун болоходонь, зөөхэй баhа хуряаhан үрмэн гэхэ.

Паагта байлгасын - бүлэhэн зөөхэйн эhээд эхил­хэдэнь, нэгэ зүгтэнь удаан худхахада, илгарhан тараг шэнги шэнгэн. Паагта дээ­рээ хуураhан талха, ээзгэй хэжэ бусалгаад, шэхэр жэмэ­сээр амталжа холисо болго­жо болохо. Баhа hү тарагтай холижо бусалгаад, хүргэжэ шүүгээд, айрhа, хурhа болго­жо болохо.

Зөөхэйн тоhон - пааг­тынь хүсэд илгажа аба­ад, үлэhэн тоhынь сэл хүйтэн уhаар хэды тэрээд угаажа, hүүлдэнь альга­дажа, уhынь hалгаад аба­жа забhаргүйгөөр даража хуряаhан тоhон. Зөөхэйе тоhон болотор худхахые иилүүлхэ гэхэ. Монсогойлжо зарсаагаад, хадагалжа боло­дог.

Шара тоhон - гашалhан үрмэн, эhэн татаhан зөөхэй гү, зөөхэйн тоhые зөөлэн галаар бусалгахадаа, хуурай талха багашагаар нэмэжэ бусалгахада илгарhан шара үнгэтэй шэнгэн тоhон. На­рин гэдэhэн, суухада хэжэ, удаан хадагалжа болодог, ехээр зарсадаггүй тоhон.

Сүб - шара тоhыень аба­хада үлэhэн сагаан, үдхэн юумэн. Сүб дээрэ ээзгэй, талха хэжэ бусалгаад, шэхэр жэмэсээр амталхада холисо болохо.

Монсогой - багахан зөөхэйдэ ехэхэн талха хэжэ, ото худхажа бусалгаад, үдхэрхэдэнь багахан саахар нэмээд, бусаламгай халуун уhа, сай бага багаар нэмэ­жэ бусалгаhаар монсойгоод булта нэгэ зэргэ хүдэлдэг болоходонь абажа халууга­ар эдихэ. Халуун уhа хэхэдэ, шааян бурьяхые монсогой мордобо гэхэ. Ээзгэй нэмэжэ, саахар, жэмэсээр амталжа болохо.

Сагаан тоhон - хуряаhан үрмые хайлуулжа, шара тоhынь илгажа, сүбтэнь ээз­гэй хэжэ бусалгаад, үбэл ха­бар эдихээр гүзээндэ хэжэ хадагалдаг тоhон.

Ээдэhэн hүн - өөрөө аян­даа гү, али аарса, тараг хэжэ гашалгаhан hүн.

Хоймог - hайса халааhан hүндэ тараг, шара шүүhэнэй нэгые бага багаар тойруу­лан хэжэ, аалихан худхажа ээдүүлхэдэ гараhан үдхэн сагаан юумэн. Бусалгангүй абажа эдидэг.

Биhалиг - хоймогые халуугаар шүүжэ абаад, бүдтэ орёожо, hайса нюхажа ниилүүлээд, хэлбэри оруул­жа, хоёр хабтагайн забhарта хабшуулжа, хүндэ юумээр хахад саг дараад, боолтынь абажа хатааhан юумэн. Түүхэй ба болоhон алишье hүөөр хэжэ болохо. Түүхэй hүнэйхи тоhолиг, хатахагүй, болоhон hүнэйхи хатадаг. Хүхэ hүөөр хэхэдэ, хатаахада шулуун шэнги болохо.

Ээзгэй - гашалhан гү, али зорёон аарса, тарагаар ээдүүлhэн hүеэ гал дээрэ худхажа байжа, hайса бу­салгажа гаргаhан бутархай сагаан юумэн. Галынь ябан залируулжа, зөөлэн галаар шара шүүhынь шэргэтэр бу­салгахада, улаан ээзгэй бо­лохо. Улаан ээзгэй хатахадаа, зөөлэн байха.

Ээзгэйн айрhан - ээзгэйе hайса ниилүүлжэ шэрхэггүй болотор нюхаад бажуужа ха­таахада, бутаранги айрhан болохо.

Тараг - hүеэ хүнэй бэе­ын дулаантай адли боло­тор халаагаад, 1литр hүндэ 1 томо халбага шүүhэн та­раг хэжэ hайса hамараад, таглажа дулаан юумээр орёожо, хүдэлгэнгүй 3 саг тухай болгоод, үдхэрhэн байгаа hаань, таглааеынь абажа хүдэлгэнгүй түргөөр хүргэхэдэ тараг болохо. Халуудуулхада шүүhэ ехэтэй болохо. Шүүhэгүй тарагые hайса хүрэhэн хойнонь, hайн худхахада, гоё үдхэн болодог.

Айраг - тарагаа томо hабада hү нэмэжэ хээд, дула­ан газарта дулаанаар хуша­жа орёогоод табижа, hайса бүлэхэдэ, шууян эhэжэ, ай­раг болохо. Айрагтаа hү нэ­мэхэ бүридөө hайн бүлэхэ хэрэгтэй. Хэды шэнээн ехээр бүлэнэб, тэды шэнээн hайн эhэжэ, архинь ехэ болохо.

Архи - айрагайнгаа эhэхээ болижо hуухада, дэлбэгэр амhартай томо тогоондо хэжэ, дээрэнь дээшээ шобто­гор бүрхээр табижа, бүрхээр соогоо тодуур амhарта зүүжэ, дээрэнь шомбогор оёортой жэжэ тогоон жалаб­ша табижа, забhараарнь хии алдахааргүйгөөр орёожо, галаа түлихэ. Бүрхээр доодо талаараа айрагта дүрэгдэhэн байха. Айраг бусалжа эхи­лэн, гүүтэ галаа зөөллэжэ, жалабшаа сэл хүйтэн уhаар дүүргэхэ. Энэ үедэ тодуур соо архи дуhахань дуулдаха. Энээниие уур оробо гэхэ. Жа­лабшын уhан халуун бүлеэн болоходо, томо шанагаар түргэ түргөөр эюулэжэ аба­ад, орондонь бэлэн байhан хүнэгтэй хүйтэн уhа хэхэ. Ай­раг ехэ эhээдүй гэжэ hанаа hаа, нэгэ жалабшаар абахада болохо. Олон жалабша боло­ходоо, архинь hуларха. Тодууртай архи hаа, жэжэ шана­гаар абажа, галдаа үргэхэдэ, хүхэ дүлэ гарган шатаа hаа, хатуу архи. Дахин нэгэ жа­лабша абажа болохо. Архи­инь түргөөр эюулээд тагла­жа дахин тодожо болохо. Шанга, hула хоёр янзын архи гараха. Бүрхээртээ газаашаа архинь гоожодог тодууртай байжа болохо. Тиимэ hаа, газаань тодоhон амhартаа хүйтэн уhан соо табижа hайн таглаагүй hаа, архинь дэгдэ­эд hула болохо.

Арза, хорзо - архиие да­хин жэжэ амhартада нэрэжэ болодог. Эхилээд нэгэ нэрэ­хэдэ арза, арзые нэрэхэдэ, хорзо гараха.

Һиибэрэй уhан - жалаб­шада халаhан уhан.

Ээрмэг - бүрхээрэй доодо захада няалдажа зарсаhан ээзгэй. Зөөхэйтэй холижо эдихэ.

Сагаа - бусалгаhан тараг, тогоо нэрээд гаргаhан айраг али алиниинь сагаан гэхэ.

Аарса - сагаагаа таара соо шүүгээд, шүүhэгүй болохо­донь, аарсан гэхэ. Намарай аарсые хүлдөөжэ, үбэл эдихэ.

Айрhан - сагаагаа халу­ун бүлеэнээр hүтэй холи­жо таарада шүүгээд, хаб­тагайн забhарта даража хонуулаад, бажуужа хатааха­да айрhан болохо. Шэхэртэй, мойhотой, үлиртэй, үзэмтэй, мангиртай,таанатай, мэхээр­тэй холижо болохо.

Хурhан - дараhан аар­саа таараhаань болгоомжо­той hалгаад, нарин утаhаар жүhэжэ хабтагар хабтага­раар хатаахада хурhан бо­лохо. Хурhанай аарса шүүхэ таара оёор руугаа нариндуу болоhон эрьелдүүлжэ, аар­сынь хухалангүй гаргахада, тааруу байха. Хурhые шэхэр жэмэстэй холижо, элдэбын хэбтэ даража хэжэ болохо.

Холисотой тоhон - зөөхэй халаажа, hү, урда үдэрынь дэбтээhэн бутархай ээзгэй, хуураhан талха, хибhэ, саахар хэжэ бусалтар халаагаад, үдхэрөөд бусалха аргагүй болоходонь гарга­жа, элдэб жэмэсээр амталаад зарсаажа эдидэг. Мойhотой тоhо хэжэ байхада хүн оро­жо ерээ hаань, аяга дүүрэн хэжэ үгэдэг. Мойhотой боло­ходоо санхатаадаггүй. Холи­сотой тоhые бүдүүн, нарин гэдэhэндэ хүлдөөхэдэ, саб­шажа эдихэдэ амар байдаг.

Уураг - hая тугаллаhан үнеэнэй hүн уураг ехэтэй, үдхэн шара байдаг.

Уурагай биhалиг - уу­рагые таглаатай жэжэ амhартада хэжэ, уhатай тогоон соо гү, али жэгнүүр соо хэжэ болгоходо, загсахадань жүhөөд эдихээр болоhониие уурагай биhалиг гэхэ.

Шараhан уураг - уураг соо талха хэжэ шэнгэбтэ­рээр зуураад, субардаа соо тоhондо шаража эдихэдэ, ехэ амтатай байдаг.

Уурагай ээзгэй - уурагые тогоондо хэжэ бусалгахада, зарсаад бутаржа, ээзгэй шэн­ги болодог. Энээниие хатаа­жа болодог.