​БҮГЭДЫЕ ҮЗЭҺЭН БУУРАЛ АХАТАН

Гэр бүлын архивһаа гэрэл зураг абтаба

Наян наһанай үндэр орьёл дабажа гараад, газар шангаар гэшхээд байхань бэлэн бэшэ гэжэ тоо­логдодог. Илангаяа үнгэрһэн үе сагта, үлэнгүй хосорһон зүблэлтэ гүрэндэ, хүдөөгэй хүлгөөтэй оршон байдалда харюусалга ехэтэй ажалда энэ наһанай эрхим жэлнүүдэй үнгэрһэн байбал. Теэд түрэлхиин талаан бэлигтэй, шандааһа гол бүхэтэй, ажабайдалай ямаршье шанга шуурга һалхин өөдэ эсэргүүсэн шуумай­ха шадалтай, харша хүндэ ушар байдалда хатуугаар яба­ха аргатай байһан дээдэ үеымнай түлөөлэгшэд гэншэ­жэ ганирха зангүй, ажабайдалаа муушалха заншалгүй. Эгээл иимэ хүнүүдэй нэгэн болохо Андрей Цыренович Галсанов тухай мүнөөдэрэймнай хөөрөөн.

Дайнай дүлэтэ жэлнүүд соо далижаһан ехэ намтартай

Буряад ороноймнай ба­руун-урда захада оршодог аглаг үндэр Аха нютагай Бүрэнгол нютагта эгсэ наян жэлэй саана хамтын ажахы­да ажалладаг Цырен Пан­тирович, Долго Хайдаковна Галсановтанай гэр бүлэдэ Андрей Цыренович түрэһэн намтартай.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай урда тээ ал­тан дэлхэйдэ мүндэлһэн үхибүүдэй хуби заяан хаа-хаанагүй адлишуу гэхэдэ, ал­дуу болохогүйл ха. Хүдөөгэй ажалда хара багаһаа ябажа хүдэржэһэн тэдэнэй үхибүүн наһан үдэһэн, үндыһэн ню­таг бүхэнэй байгаалиин шарай түхэлһөө, уларилай шэнжэһээ, ажахыгаа эрхил­хэ заншалһаа, зон, нүхэдэй, арад бүхэнэй зан абариһаа сэхэ дулдыдадаг байгаал юм бэзэ.

Хадата Аха нютагта хүнэй ажабайдал гээшэ байгаалитай нягта холбоотой юм. Жэлэй дүрбэн саг бүхэн өөрын тусхай, бусад нютагуудайхиһаа тад ондоо хаһа, болзортой байхаһаа га­дуур, ажаһуудаг арад зоной ажабайдал, ажахынь мүн лэ өөрын онсо илгаатай юм. Зунай тэгэн дунда зудтай жэлдэ ородогһоо өөрэгүй үбдэгсөө саһан ороходоо, хада, һарьдагуудай хоорон­дуур хоргодон нюугдаһан зуһалангуудта байһан малшадай ажабайдалда харша нүлөө үзүүлхэ тодхортой. Юрын нэгэ жэшээ дээрэ урид хэлэгдэгшые удхалан тайлбарилха дуран хүрэнэ. Нюдэ сабшаха зуура уһа гол үерлөөд, хүүен урдажа байһан хадын горхоной саада бэедэ үлэһэн һаамхай үнеэдые үдэшэ, үглөөнэй һаамда яажа асархабши?

Эгээл иимэ оршон бай­далда манай зураглалай ге­рой хүлөө шоройдожо, саһан дээрэ мүр гаргажа, саарһан дээрэ нэрэ солотой болохо замаа эхилһэн байха юм. Гур­батайхан боложо ябахадань дайн эхилжэ, хуулиин наһа гүйсэһэн хамаг эрэшүүлэй фронтдо мордоходо, нютаг дээрээ үлэһэн зоной – үлбэр үбгэд, хүгшэдэй, үхибүүд бо­лон һамгадай – ажабайдал бүри хүндэ болоо юм ааб даа. Теэд баатарлиг арад­най түүхын тэрэшье шуһата хуудаһа иража, дайсанаа дараһан, даагаяа дэллэһэн ха юм даа. Тэрэ үеын үхибүүдэй эрхимүүдэй нэгэн – Аха айма­гай хүндэтэ эрхэтэн Андрей Цыренович Галсанов мүн.

Хамтын ажал һэргээхэ гээд

Үхибүүн наһандаа үлдэхэ, даарахые үзэһэн Ан­дрей Галсанов 1956 ондо Өөрлигэй дунда һургуули дүүргээд, “Улаан Саяан” со­ниной дэргэдэ хүдэлдэг аймагай типографида хүдэлөө. Уданшьегүй комсо­молой Ахын аймагай хорооной хоёрдохи секретаряар һунгагдаһан байна.

Наһанайнь намтарые на­рижуулан үзэхэдэ, ажалайнь дэбтэр адаглан харахада, удаадахи үйлэ хэрэгүүдынь угаашье һонин болоодхи­хо юм. Өөрөө эдэбхи үүсхэл гаргажа, аймагай түбэй ажа­байдалые эрид һэлгээд, комсомолой даабаряар арбан табан комсомолецуудтай хамта “Улаан Аха” колхоз­до хүдэлхэеэ ошоһон бэлэй. Гурбан жэлэй туршада хам­тынгаа ажахын комсомолой эмхиин секретаряар ажал­лаа.

Партиин Ахын аймагай хороон 1964 ондо залуу мэр­гэжэлтые залан хүтэлжэ, зүблэлтэ засагай намай һургуулида һурахыень эльгээһэн юм. Бусажа ерээд, коммунис намай Ахын аймагай хороондо ажаллаһан намтартай.

Түрэл ажахыдаа туһатай байгаа

Найман жэлэй турша­да түрэһэн гараһан ню­тагтань байгуулагдаһан “Улаан Аха” колхоздоо тэ­рэнэй ударидагшын орлог­шоор, түрүүлэгшээршье ажаллаһан. Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэжэ, зооинже­нерэй мэргэжэлээр дээдын эрдэмтэй болоһон байха.

Хамтынгаа ажахы­да хүдэлхэ үедөө Андрей Цыренович колхозой гэшүүдэй ажаһууха 46 гэр барюулһан, малай 14 байра бодхоолгоһон. Мүн тиихэ­дэ колхозой түб һууринда дэлгүүрнүүдые болон соёлой байшан барюулаа. Ан­дрей Цыреновичэй ажалла­жа байха үедэ ударидадаг ажахынь аймагай болон ула­сай хэмжээндэ оло дахин социалис мүрысөөнүүдэй илагша боложо тодорһон.

Намай шэглэлээр эрдэ­мынь дээшэлүүлжэ, ноён бо­лохо зониие тусхай бэлэдхэл гаргадаг байһан совет үеын хүтэлбэрилэгшэд, дарганар алишье талаараа сагтаа та­аруу, зонойнгоо ажабайдал һайн мэдэдэг байһан гээд нюуса бэшэ. Олоной бай­дал зохёохо талаар адлихан дүримүүдые тэдэнэй сахи­жа ябаһаниинь ехэ зүб гэжэ бодохоор. Андрей Цырено­вичнай 1981 ондо тэрэ үеын коммунис намай Новоси­бирск хотодо оршодог дээдэ һургуули амжалта түгэс дүүргэһэн габьяатай.

Хадын хүн хада руугаал тэгүүлхэ

Намай һургуули дүүргэжэ ерэхэдэнь, партиин Буряадай АССР-эй обком Хори аймагай арадай хиналтын хорооной даргын тушаалда дэбжүүлһэн байна. Хотогор сагаан Хори нютагта амжал­татай ажаллаад, тэрэл обко­мойнгоо зууршалгаар түрэл нютагаа бусажа ошоһоор, тэндээ мүнөөшье болотор ажаһуудаг юм.

Аймагай гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшээр хүдэлөө. 1986 ондо партиин Ахын аймагай нэгэдэхи секретаряар һунгагдажа, аймагаа хүтэлһэн намтар­тай. 1992-1993 онуудта аймагай Һунгамалнуудай зүблэлэй түрүүлэгшын ор­логшо байгаа.

Буряад Уласаймнай тэрэ үеын Засагай газар – Министрнүүдэй совет, коммунис намай Буряадай обком, мүн тиихэдэ айма­гаа хүтэлжэ байгаа дарганар Андрей Цыреновичэй наһанай намтар, ударидахы дүй дүршэл хараадаа абан, эгээл харюусалгатай тушаалнуудта томилдог байһан юм. Ахын аймагай райпогой, ПМТС-эй, гэр байрын коммунальна ажа­хын даргаар ондо ондоо жэлнүүдтэ ахатан ажалла­жа, аймагайнгаа хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ нүлөө үзүүлһэн, горитой хубитаяа оруулһан юм.

Арадай һунгамалай ажалда

Партиин Буряадай обко­мой гэшүүнээр, найма дахин нарата түрэл Аха аймагайн­гаа, нэгэ дахин Хори айма­гай Депутадуудай зүблэлдэ һунгагдажа, амин шухала асуудалнуудые шиидхэлсэ­хэ арга шадалтай, асари ехэ дүршэлтэй байһанаа гэршэ­лээ юм ахатамнай.

Эдэ мүрнүүдые бэшэг­шын аймагай захиргаан­да ажаллаха үедэ үндэр наһатай болоһоншье һаа, Андрей Цыренович арадай һунгамал байжа, гансашье һунгагшадайнгаа табиһан шиидхэгдээгүй асуудалнуудаар бэшэ, бүхыдөө аймаг дотор боложо байгаа үйлэ хэрэгүүдээр һонирхожо, хэлэгдэһэн үгэ, хэгдэһэн ажал бүхэниие анхаржа байгша һэн. Асуудалаа то­доор табиха, хэрэгтэй гэжэ һанаһанаа хэлэхэ, зарим ушарнуудта заабаришье үгэхэ. Иимэл ха юм даа, аха заха хүнэй үүргэ.

Бүхы наһан соогоо зоной дунда ябаһан, хүтэлбэрилхы тушаалнуудта хүдэлһэн хүн хадаа Андрей Цыре­нович наян наһанайнгааш дабаан дээрэ сээжэ һонор, сэсэн бодолтой зандаа, ор­шон тойрондо, орон дэл­хэй дээрэ боложо байгаа үйлэ хэрэгүүдээр, үзэгдэл бүхэнөөр һонирхон, ганса­шье нютагаархинтаяа, түрэл гаралтаяа бэшэ, олон тоото нүхэдөөрөө, хаа- хаанагүй ажаһуудаг та­нилнуудаараа харилсажа байдаг. Түрэһэн гараһан нютагайнгаа ерээдүй тухай, аглаг һайхан тоонтынгоо саашанхи хүгжэлтэ тухай эрхэ бэшэ бодолгото боложо, һанаагаа зобожо ябадагынь һайшаалтай. Мүнөө үеын залуу хүтэлбэрилэгшэдтэ, аймаг нютагаа ударидажа ябагшадта хэрэгтэй һаань, мэдэхэ, шадахаяа хэлэжэ, баян дүй дүршэлөөрөө хубаалдахаяа оролдодог.

Бэрхэшээлнүүдһээ сухаряагүй хүндэтэ эрхэтэн

Ямаршье хүнэй ажабай­далда элдэб ушарнууд дай­ралдадаг гээшэ аабза. Андрей Цыреновичэйшье наһанай намтарта тиимэ ушарнууд байгаа. Ажалайшье талаар, ажабайдалайшье хатуу шэрүүн үзэгдэлнүүдтэй ушархадаа, шанга зориг­тойгоор тэдэниие угтажа, бэрхэшээлнүүдэй дабаануудые гаталһан байха юм. Андрей Цыреновичтэй, тэ­рэнэй гэр бүлэтэй танил зон, нютагаархидынь эдэ бүгэдые мэдэдэг.

Олониитын ажалда мүнөөшье болотор ахатам­най хабаадалсаһан зандаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда алдалан унаһан нютагайнгаа баатар сэрэгшэдэй гэрэлтэ дурас­хаалда зорюулһан хүшөө ветеранай эдэбхи үүсхэлээр Алаг-Шулуун нютагтань бодхоогдоһон юм. Аймаг дотор үнгэргэгдэдэг хамаг хэмжээ ябуулгануудта эдэб­хитэйгээр хабаадалсадаг. Нютагай хүгжэлтын асуу­далнуудаар үнгэргэгдэдэг суглаануудые алдадаггүй.

Дүшэн табан жэл шахуу ажалай намтартай аха за­хатамнай ябаһан газартаа ямбатай, хүдэлһэн газартаа хүндэтэй байгаа. Андрей Цыренович Буряад Ула­сай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ зэргэтэй, олон тоото грамо­тануудаар, медальнуудаар шагнагдаһан юм. “Аха айма­гай хүндэтэ эрхэтэн” гэһэн нэрэ зэргэ Андрей Цырено­вичтэ табан жэлэй саада тээ аймагай һунгамалнуудай нэ­гэн дуугаар олгогдоо һэн.

Дүтынгөө зоной дулаахан дүхэриг соо

Гэр бүлын нангин харил­саанууд тухай хүндэтэ манай уншагшад мэдэхэ. Буряад һайхан орондомнай тиимэ дулаахан харилсаанууд ехэтэ сахигдадаг гээдшье бултан­да мэдээжэ.

Андрей Цыреновичэй наһанай нүхэр Валентина Алексеевна Галсанова Аха ню­тагтаа, булган талата Буряад орондоо ехэ үндэр солотой хүн юм. Ородой Холбоото Уласай болон Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, наһанайнгаа намтарые Аха нютагайнгаа соёл урлагай һалбарида, арадай уран бэлиг хүжөөхэ хэрэгтэ бүримүһэн зорюулһан габьяатай. Галса­новтанай эбтэй бүлэдэ дүрбэн үхибүүн түрэжэ, эхэ эсэгэнь тэдэнэйгээ хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргэһэн, аша, зээнэр олонтой юм.

Баярта үдэрөөрнь амаршалая барандаа

Буурал сагаан наян наһанай набтар бэшэ дабаанай үндэрһөө эрьелдэжэ, хэһэн ажалаа, хэлэһэн үгэеэ һанан-һанан, һайхан һанал бодолдо абтанхай нютагайн­гаа таабайе ойн баяраарнь, гэр бүлэдэнь тудаһан энэ һайндэрөөр Валентина Алексеевнае, үхибүүдыень, аша зээнэрыень өөрэгүй ду­лааханаар бүхы нютагаархидай зүгһөө амаршалая. Хүл хүнгэн зандаа хадата нютагтаа халуун нара оло угтагты, хүндэтэ Андрей Цыренович!

Баяр БАЛДАНОВ, “Буряад үнэн” сониной юрэнхы эрхилэгшэ, 2011-2016 онуудта – Аха аймагай засаг дарга