​Буддын шажанай Буряадта дэлгэрһэн тухай

Буддын шажантанай заншал­та Сангха Бандида Хамба ла­манарай нангин шэрээгэй байгуулагдаһанай ойе, 12 дугаар Бан­дида Хамба лама Даша-Доржо Этигэ­ловэй нангин бэе оложо мүндэлһэнэй, мүн тэрэнэй даяан бүтээлдэ һуужа, түрэл арад зондоо дахинаа бусажа ерэһэнэй баярта ойнуудые жэл бүри тэмдэглэжэ, эрын гурбан наада, бүжэг дэлгэжэ, һайндэрлэдэг заншалтай. 2018 ондо тэдэ ойнуудай тоонууд: 254, 166, 16 гэгдээ.

Зүгөөр буддын шажанай үйлэ хэ­рэгые, буддын һургаалай номнолые Ородой Эзэнтэ Уласай газар дайдаар дэлгэрүүлхые засаг түрын зүбшөөһэнэй нангин ойе, юундэшьеб даа, тэмдэглэдэггүй. Ород Уласта Шэгэмүниин һургаалые номнохо зүбшөөл дээдын засаг түрын айладаһанай ашаар лэ саашадаа Бандида Хамба ламын ёһо журам бии болгогдоһон гэжэ мэдээжэ ха юм, али аша буянта үүргыень ойлгоогүй гү гэжэ һанахаар, - гэжэ уран зохёолшо Ба­саа Валера бэшэнэ.

Дэлхэйн газар бүхэндэ бөөгэй гү, али харын, ямар нэгэ бурханай гү, али ойлгогдоогүй байгаалиин эзэдтэ үргэл мүргэл бүтээхын ёһо заншалнууд хэзээнэй урда сагһаа байһан. Арад зоноо тэдэл бөөнэр гү, али угай аха захатан хүтэлбэрилдэг байгаа. Гүрэн түрэнүүдэй байгуулагдажа эхилхэдэ, тэдэнэй зари­маниинь гүрэндэ харша номнолтой гээд хоригдодог, нүгөө зариманиинь засагта тулга боложо үгэдэг байгаа. Ямаршье за­саг һүзэггүй арадые барижа шадахагүй ха юм. Жэшээнь, Дүтын Зүүн зүгтэхи гүрэнүүдтэ олон шажан мүргэлэй һургаалнууд дэлгэрһэн түүхэтэй. Тиин Римэй эзэн уласай захиралтаар тэдэнэ­рэй олониинь харша номнолтой гээд, үгы хэгдэһэн. Тэдээн соо алуулаад, удаань амидыраад, бурхан тэнгэридэ гараһан гэгээн хүнүүд бии гэһэн ном­нолтой шажан мүргэлнүүд олон байһан. Тэдэнэй тоодо үнэн алдартанай шажан оролсоно. Тушаан гү, али талаан боло­жо, 313 ондо Римэй император Агуу Константинай зарлигаар үнэн алдарта шажан абарагдажа, гүрэнэй шажан гэжэ үргэгдөөд, тэрэ уласай бусад олон тоото шажан мүргэлнүүд үгы хэгдэһэн юм.

Буддын шажан мүн лэ олон газар­нуудта түригдэһэн түүхэтэй. Энэдхэгтэ багтахаяа болёод, Түбэд руу шэлжээд, тэндэһээ Монгол руу нэбтэржэ, Богдо Зонхобын болон ашата ехэ багшанарай аша габьяагаар хойто зүгэй хизаар орон­до дэлгэрһэн түүхэтэй. Тиин Байгал ша­дархи буряад-монголнуудай нютаг дай­дануудаар дэлгэржэ эхилһэн. Түрүүшын ябаган гэхэ гү, талын ламанар айлаар ябажа, номоо уншадаг байһан. Ородой засаг түрынхид, бөө шажантан тэдэндэ дурагүй, хоридог, һаад хэдэг лэ һэн бэзэ. Энээн тухай уран гоёор “Заяанай зам” номдо (Бидия Дандарон, Балдан Санжин) бэшээтэй. Тураахи үбгэн нюусаар Бур­хан багшада мүргэдэг байһанаа, ламаар хүдөө табюулхыень Бадан хүбүүндээ захина. Зүгөөр ламанар эд бараанда, зөөридэ шунадаггүй номгон даруу зан­гаараа, нигүүлэсхы һургаалаараа хүн зо­ной сэдьхэл татадаг байгаа. Тиин дасан дуганай үүргэ дүүргэдэг түрүүшын һэеы гэрнүүд Халхада дүхүү Хяагта, Зэдэ, Сэ­лэнгэ, Захаамин, Түнхэнөөр нээгдэжэ эхилһэн.

Иигэжэ орон дайдаарнай Шэгэмүни Бурхан багшын һургаалай аалин ая­тайханаар дэлгэржэ, удаань һалбаржа байһаниинь дээдын засаг зургаан ойлго­ходоо, нэгэн гэбэл тэрэниие хорихо, үгы бол хуулита болгохо асуудал эрхэ бэшэ гаража ерэһэн. Мүн баһа үнэн алдарта­най шажан дэлгэрүүлхэ ябуулга засагай талаһаа эршэтэйгээр ябуулагдажа бай­гаа. Тиибэшье Буддын һургаал барим­талдаг бэрхэшүүлэй оролдолгоор Ород гүрэн тус шажаниие мэдэржэ, мүргэлөө үйлэдэхын зүбшөөл үгэһэн.

Хатан хаан Елизавета Петровна 1741 ондо хаан шэрээдээ һууһан жэлдээ ма­нифест-дээдын хуули тунхаглаа бэлэй. Тэрэ хуулиин ёһоор, будаадын шажан Ород гүрэнэй шажан мүргэлнүүдэй нэ­гэн гэжэ мэдэрэгдээд, тушаал эзэлдэг баталамжатай ламанарта гүрэнэй тэд­хэмжэ олгогдохо ёһотой болоһон.

Буддын һургаал сахигшад хатан хаан Елизавета Петровнагай үшөө амиды мэндэ байхадань, тэрэниие Сагаан Дара Эхын хубилгаан – Сагаан Хатан Хаан гэжэ нэрэ зэргэ айладаһан.

Үнэхөөрөөшье, Елизавета Петровна­гай хаан шэрээдэ һууһан хаһа аша үрэтэй байһан гэжэ мэдэрэгдэдэг. Тэрэ хатан хаан I дугаар Агуу Пётр хаанай үедэ тогтоогдоһон хэрэгүүдэй гуримуудые дахин бусааһан (буряад арад зон Баатар сагаан Пётр хааниие ехэтэ хүндэлдэг һэмнай даа, тэрэ хаан 1703 ондо буряаду­удта эрхэ сүлөө олгоһон, үлүүсэ хэтэрхы татабаринуудһаа, хашалта дарлалтаһаа сүлөөлһэн). Сенадай үүргые һэргээһэн, хүниие саазалха хуулиие усадхаһан гэхэ мэтэ бусад олон гүрэнэй хубилалтануу­дые хуулита болгожо, соёл, гэгээрэл, эр­дэм болбосорол һэргээжэ, Елизавета Пе­тровна гүрэн түрэеэ хүгжөөһэн түүхэтэй. Тэрэнэй хаан шэрээдэ һууһан болзор ородой соёл болбосоролдо болон эрдэм шэнжэлэлгын хэрэгтэ үнэхөөр туһатай байһан – Михаил Ломоносов эрдэм шэн­жэлэлгынгээ ажал эхилһэн, Москвагай ехэ һургуули нээгдээ һэн.

Манай гүрэнэй буддын шажанда шүтэгшэд мүн баһа Агууехэ II дугаар Ека­терина хатан хааниие ехэтэ хүндэлдэг. Юундэб гэхэдэ, 1767-1769 онуудта гүрэнэй хуулинуудые Бүридхэхы комисси­ие зарлажа, тэрэниие эрхилхэ үедөө “Бандида хамба лама” гэжэ нэрэ зэргын хэргэм тогтоон байгуулһан. Тиин эгээн түрүүшын хэргэм 1768 ондо хатан хаа­най ордон соо Дамба-Даржа Заяевта дээ­дэ хүндын зэргэдэ барюулагдаһан.

Буддын шажаниие үнэн ёһоор дэлгэрүүлжэ, гүрэнэй хууляар баталуулжа бэхижүүлһэнэй зарим тэды түүхэтэ гэршэнүүд иимэл даа.