​Алас Дурна руугаа «аялан бусаа» Буряаднай

Аркадий Батомункуевай коллаж

Буряад Улас Үбэр Байгалай хизаар хоёр Алас Дурнын федеральна тойрогой мэдэл­дэ үгтэбэ. Иимэ шиидхэбэри Ородой Холбоото Уласай Юрэнхы­лэгшэ Владимир Путинай тусхай зарлиг дотор элирхэйлэгдэһэн байха юм.

Хоёр мянган онһоо Сибириин тойрогто байгаабди

Холбоото Уласай тойрогуудай 2000 ондо байгуулагдахада, манай улас хүршэ хизаартаяа Сибириин тойрогто оруулагдаһан байгаа. Ха­рин мүнөө гүрэнэй толгойлогшын шиидхэбэреэр Алас Дурна зүгэй фе­деральна тойрогой мэдэлдэ үгтэжэ, саашадаа хүгжэхэ замдамнай шэнэ арга боломжонууд олдобо гэһэн гол бодол олоной һанамжаһаа эли боло­но.

Гүрэн түрын зүүн зүгэй 11 нютаг можо энэ тойрогто ородог болобо. Энэ хадаа манай Буряадһаа гадуур, Саха (Яхад) Улас, Үбэр Байгалай, Камчаткын, Примориин болон Хабаров­скын хизаарнууд, Амарай, Магаданай болон Сахалинай можонууд, Еврейн бэеэ дааһан можо, мүн тиихэдэ Чукоткын бэеэ дааһан тойрог болоно бшуу. Ородой Холбоото Уласай Юрэнхы­лэгшын Бүрин эрхэтэ түлөөлэгшөөр Алас Дурнын тойрогто Юрий Трут­нев ажалладаг юм. Гүрэнэй Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшын тушаал тэрэ мүн лэ эзэлдэг юм. Анхан­даа Россиин Байгалиин нөөсэнүүдэй болон экологиин сайдаар, Юрэнхы­лэгшын туһалагшаар хүдэлмэрилһэн гээд һануулая.

Харин Сибириин тойрогто Алтай, Тыва, Хакас Уласууд, Алтайн болон Красноярскын хизаарнууд, Эрхүү, Новосибирскын, Омскын болон Том­скын можонууд – хамта дээрээ 9 субъ­ект үлэбэ гээшэ. Анхандаа Севастопо­лиин Амбан захирагшаар ажаллаһан Сергей Меняйло гүрэнэй Юрэнхы­лэгшын Сибириин федеральна той­рогтохи Бүрин эрхэтэ түлөөлэгшын тушаалда мүнөө хүдэлдэг.

“Шэнэ арга боломжонуудтай болобобди”

Алас Дурнын федеральна тойрог­то манай уласай оруулагдаһан тухай һанамжаяа элирхэйлэн, үнгэрэгшэ амаралтада Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденов иигэжэ хэлэһэн байна:

- Манай уласай урда энэ ши­идхэбэри шэнэ арга боломжонуудые нээбэ. Алас Дурнын тойрогой мэдэл­дэ ороходо, эдэй засагай болон со­циальна хүгжэлтын талаар нэмэлтэ дэмжэлгэтэй байха ушартайбди. Ин­вестици оруулха талаар түсэлнүүдые бэелүүлхэ хэрэг эршэдэхэ, Алас Дур­на зүгэй хүгжэлтын жасын дэмжэл­гэ байха, гурбадахи үхибүү түрэхэдэ, гүрэнэй мүнгэн үгтэдэг болохо, элек­тронно визэнүүдые оруулха ба аян­шалга хүгжөөхэ арга олгогдохо. Үшөө тиихэдэ “Алас Дурнын гектар” газар түлөөһэгүйгөөр үгтэдэг болохо. Эдэ бүгэдэ манай уласай газар дэбисхэ­рэй хүгжэлтэдэ нэмэри болоно гээ­шэ.

Сибириин федеральна той­рогтошье яһала һайн байгаабди. Бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэ Сергей Иванович Меняйлотай эб хамта хүдэлөөбди. Маниие ходо дэмжэдэг байһанайнь ба ашаг үрэтэйгөөр суг ажаллаһанайнгаа түлөө тэрээндэ баяр баясхалан хүргэнэб.

Мүн тиихэдэ Сибирь байһан зан­даал үлэнэбди, газарай эсхэбэри хэншье хубаанагүй, засагай талаһаа бүри ехэ дэмжэлгэтэй болонобди гээд уласай дарга Алексей Цыденов онсолоо.

Байгал далайе аршалан хамгаал­ха ажал саашаа яажа ябуулагдаха юм гэһэн асуудал олоной һанаа зобоо­но. Анхан бэелүүлэгдэжэ байгаа федеральна тусхай программануудай хуби заяанда абтаһан энэ шиидхэбэ­ри ямаршье харша нүлөө үзүүлхэгүй гэжэ Алексей Цыденов тэмдэглээ: “Байгал далай хамгаалха талаар юу­мэн хубилхагүй. Программанууд бэелүүлэгдэхээрээ бэелүүлэгдэхэ. Манай улас тэдээн соогоо байһаараал байха”.

“Эршэтэй хүгжэлтын эхин шата”

Федеральна Суглаанай Федераци­ин Зүблэлэй гэшүүн Вячеслав Наговицын Алас Дурнын тойрогто ороһон ушараар Буряад Уласай арад зониие амаршалаа. Фейсбук-хуудаһандаа тэрэ иигэжэ бэшэһэн байна: “Социальна һалбариин болон эдэй заса­гай бүхы шэглэлнүүдээр бүри эршэтэйгээр хүгжэхэ шэнэ шата болобо. Алас Дурна зүгэй нютаг можонуудай уридшалан хүгжэхэ талаар хамаг хүнгэлэлтэнүүдтэ, гүрэнэй нэмэлтэ дэмжэлгэдэ мүнөөдэрһөө хүртэжэ эхилхэмнай гээшэ. Гансал гүрэнэй туһаламжаар ажамидардаг нютаг можо байһанаа, хүгжэнги субъект болохо, гүрэн соогоо дунда жиирһээ дээгүүр дүнгүүдтэй, урагшаа гаранги ниигэмэй талаар – һургуулинуудаар, хүүгэдэй сэсэрлигүүдээр, тамирай, эмнэлгын болон соёлой эмхинүүдээр – дүүрэн хангагдаад байха арга бо­ломжо манай уласта олгогдобо ха юм”.

Саашань үргэлжэлүүлэн, эдэй за­сагай хүгжэлтые эршэдүүлхэ шадал­тай хэмжээнүүд абтаха, “Уридшалан хүгжэлтын дэбисхэр”, “Алас Дурнын гектар” гэхэ мэтын программанууд, мүн тиихэдэ харгын болон хангам­жын һалбаринуудые, инвестициин түсэлнүүдые дэмжэлгэ тухай сена­тор дурдаад, “Гаазааршье хангагда­хамнай ойротобо гэжэ һананаб”, – гэжэ онсолоо.

– Түбхын түрүүндэ удаарангүйгөөр ажалаа эрхилхэмнай шухала. Россиин Юрэнхылэгшын зарлиг соо хэлэгдэһэнэй ёһоор, гүрэнэй дун­да зэргын хүгжэлтэһөө дээгүүр үрэ дүн туйлахаар социально-экономи­ческа хүгжэлтын тусхай программа хэрэгтэй болобо. Энэ ажал эхилэгдэ­эд, олон-олон мэргэжэлтэд тэрээндэ хабаадуулагдана гэжэ мэдэнэб. Тэдэ­нэртээ амжалта хүсэе, – гээд, Вячес­лав Наговицын тобшолоо.

Диилэнхи олон дэмжэнэ

Арад зоной саашанхи ажабай­далтай, алибаа газар дэбисхэрэй хүгжэлтэтэй холбоотой ямар­шье шиидхэбэринүүд олониитэдэ үргэнөөр зүбшэн хэлсэгдэдэг гээ­шэ бэзэ. Түүхэтэ энэ шиидхэбэри­шье үнгэрһэн амаралтада интернет сүлжээнэй гол сэдэб боложо, олон зониие хүлгүүлээ.

Ама хэлэндээ адажа, һанал бо­долоо нюунгүйгөөр, байһанаа “буудажархёод”, һанаа амар ябадаг сагай үни хада манай гүрэндэ ерэ­эшье һаань, улаан хэлэтые урдаа оруулдаггүй зариманай хэлэһэн, бэшэһэндэ дадахын аргагүй. Үлүү ехэ ухаатай, хамагһаа хатуу, ган­саараал зүб байһанаа гэршэлхэеэ яараһандал үрдилдэжэ, урилдаажа, олон үгэһөө бүридэһэн “бог шорой­гоо” бүхэдэлхэйн утаһанда энэшье удаа тэдэнэр элбэгээр хаяа гэбэл, оройдоошье алдуу болохогүй. Ма­найшье уласта хорон хэлэтэйшүүл олдоо юм ааб даа. Шүлэг, туужанууд­шье зохёогдоо. Дэлхэйн дайн эхилбэ гээшэ гү гэжэ бодохоор байгаа.

Теэд зүбшэн хэлсээн соо зүйтэйшье юумэн хэлэгдээ. Һүүлэй һүүлдэ бараглахада, дэмжэжэ бэшэг­шэдэй, хэлэгшэдэй тоо булюу гэжэ үзэгдөө. Зарим тэды һанамжануудые танайнгаа анхаралда дурадхаха һанаан байна.

Алас Дурные хүгжөөхэ талаар Оро­дой Холбоото Уласай сайд Александр Козловой хэлэһээр, “Алас Дурнын” хүнгэлэлтэнүүд болон дэмжэлгын хэмжээнүүдэй Буряад Уласта болон Үбэр Байгалай хизаарта бүримүһэн бэелүүлэгдэхэ хэрэгтэ тэрэнэй тол­гойлдог яаман ехэтэ оролдохо.

Хүршэ нютаг можымнай – Үбэр Байгалай хизаарай Амбан захираг­шын (Губернаторай) уялгануудые саг зуура дүүргэгшэ Александр Оси­пов энэ хубилалтанууд Үбэр Бай­галай хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ һайн нүлөө үзүүлхэ гэбэ.

Евгений Минченко гэдэг мэдээ­жэ политологой һанамжаар, Буряад Улас Үбэр Байгалай хизаар хоёрые Алас Дурнын тойрогой бүридэлдэ оруулһан ушар тэдэнэй хүгжэлтэдэ нэн түрүүн эдэй засагай байдалай талаар һайн үрэ дүнтэй байха. Ушар юуб гэхэдэ, экономикын лэ тала­ар шахардуу байдалтай хоёр нютаг можо ха юм гээд тэрэ онсолоо.

Манай Буряадай мэдээжэ поли­толог Алексей Михалёв энэ шиидхэбэриие баһал дэмжээ гээд олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэ бэшэгдэнэ һэн. Алас Дурнын хүгжэлтэдэ һомологдоһон мүнгэндэ хүртэхэеэ, тэндэхи нютаг можонуу­дые хүгжөөхэ талаар хэмжээ ябуул­гануудта хабаадахаяа хоёр регион хүлеэжэ байха, зонойшье байдал һайжарха ёһотой гээд тэрэ бодом­жолно.

Анхандаа Алас Дурнадаа байгдаа

1920 оной мартын 2-то Дээдэ Үдэ хотые улаантад өөрынгөө мэдэлдэ бусаагаад, Баруун Буряаднай РСФСР-эй бүридэлдэ, харин Зүүн Буряаднай Алас Дурнын Уласай (ДВР-эй) мэ­дэлдэ оруулагдаа бэлэй. 1920 оной апрель һараһаа октябрь болотор Дэ­эдэ Үдэ хото энэ уласай ниислэл бо­лоод байгаа.

1921 ондо ДВР-эй бүридэлдэ Бу­ряад-Монголой бэеэ дааһан можо байгуулагдажа, Ага, Баргажан, Хори болон Шэтын аймагууд тэрээндэ оруулагдаа һэн. Түбынь Шэтэдэ байгаа.

1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ мүн лэ Бу­ряад-Монголой бэеэ дааһан можо байгуулагдажа, Түнхэн, Алайр, Эхи­рэд-Булагад, Боохон болон Сэлэнгэ аймагууд оруулагдаһан юм. Түбынь – Эрхүү хото.

Алас Дурна зүгһөө сагаантанай дарагдаһанайл удаа, 1922 оной но­ябрь һарада бэеэ дааһан Буряад-Монгол хоёр можо ниилүүлэгдээд, 1923 оной майн 30-да Зүүн Сибири­ин хизаарай бүридэлдэ Буряад-Мон­голой бэеэ дааһан Совет Социалис Улас байгуулагдаһан түүхэтэй.

1934 ондо Дээдэ Үдэ хото Улаан-Үдэ гэжэ нэрлэгдээ, 1936 ондо Зүүн Сибириин хизаар үгы хэгдэхэдээ, Бу­ряад-Монголой АССР болон Зүүн Сибириин можо болгогдоһон юм.

Харин 1937 оной сентябриин 26-да Зүүн Сибириин можые Эрхүү, Шэтэ можо болгожо һалгаахадаа, Буряад- Монголһоо Усть-Ордын болон Агын Буряад бэеэ дааһан тойрогуудые гар­гажархёо һэн. Тэрээнһээ саашанхи түүхын ябаса бултанда мэдээжэ.

Алас Дурнын бүридэлдэ Буряад-Монголой бэеэ дааһан можын анхан байгуулагдаһаар зуун жэл гүйсэхөө байхада, түүхэтэ шэнэ шиидхэбэ­ри абтажа, шэнээр тиишээ шэлжэн ороһон ушарнай эрьенсэг энэ дэл­хэйн жама ёһо гээшэ гү? Гүрэнэй байгуулалтатай һаял боложо байһан үедэ арад түмэнэй байдал хэсүүл байгаа юм ааб даа. Эсэгэ оронойм­най түүхэ хэзээдэшье нэгэ жэгдэ байгаагүй. Харин мүнөө зүүн тээшээ үшөө дахин эрьелдэн шэртэхэдээ, зүбтэй шиидхэбэри олохобди, зүргэ харгынуудшье, зоной үргэн ехэ зам­шье арюухан байха гэжэ найдая.