​​Уянгата шүлэгүүдэй утаһа бариһан

Хүн бүхэн энэ дэлхэйдэ мүндэлхэдөө, уг гар­балайнгаа утаhа залгажа түрэнэ. Мүнөө би Могсохон нютагайнгаа суута багша тухай хөөрэхэ дуратайб.

Мэдээжэ угай үри һадаһан

Нина Цырендоржиевна Будожапова хатуу шэрүүн 1937 оной декабриин 1-дэ Хэжэнгэ айма­гай Худанай Yртөө нютагта түрэhэн. Эсэгэнь Цы­рендоржо Цолоевич Будожапов (1908 оной) Хори­ин 11 эсэгын Сагаан угай таряашанай гэр бүлэдэ мүндэлһэн. “Цырендоржо – Будожабай – Солын – Ванданай – Юмсэнэй, - гээд, Нина Цырендоржи­евна эсэгынгээ угай hалаа тоолоно.

Манай багшын хөөрөөнhөө: «В. Юмсунов 1823 ондо Агада түрэhэн. Эсэгэнь Юмсун Унуев бага­дань Доодо-Худан зөөжэ ерэhэн. Вандан Англиин миссионернүүдэй hургуулида ехэ бэрхээр hуража, хожомынь Хориин Степной Дүүмын Сагаанай гул­ваа болоһон. Хориин 11 эсэгын уг изагуурай түүхэ бэшэhэн, арадай аман зохёол суглуулдаг байһан. «Эрдэмтэ соохор моритой Эритэй хаан» гэжэ үльгэрынь «Буряад үнэн» сониндо hая болотор толилогдожо байгаа.

Соло Ванданов баhа Дүүмын шүүлингэ ябаhан. Хуушан монголоор бэшэhэн бурханай номууды­ень мүнөө болотор уншадагбди. «Шүүлингэ Ванданов» гэжэ гантиг тамгань ехэ эгэшэдэмнай ха­дагалаатай байдаг.

Манай эхэ Бальжинимаева Гашад Цырендоржо эсэгэтэймнай 7 басагадые өөдэнь болгоhон. Ехэ бэрхэ, ажалша, уран гартай эжынгээ аша туhaaр үмдэхэ хубсаhаар, эдеэ хоолоор дутангүй, хэды­шье хүндэ хүшэр сагай байгаашье hаань, эрдэм бэлиг шудалжа үндыгөөбди. Эжымнай үдэртөө ажаллаха, hүниндөө лаампын гэрэл доро гутал, хубсаhыемнай оёдог бэлэй. Бидэ, басагад, жаану­уд байгаабди. Баабаймнай хүлынь ревматизмтай байжа, армида ошоогүй. Залуугаар, 26 наhатайдаа, түрүүлэгшээр хүдэлhэн: 1935-1936, 1939-1947 онуудта Ворошиловайнгаа колхоздо ажаллаа. Хүдөө нютагайнгаа ажал доройтуулангүй, хүн зо­нойнгоо түлөө арга шадалаараа оролдожо, үнэн сэхээр ажаллаhан аша габьяань үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн. 1946 ондо «1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ ажалай габьяагай түлөө» медаляар, 1956 ондо БМАССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Хүндэлэлэй гра­мотаар шагнагдаhан.

Мүнөө долоон басагадайнь гурбаниинь мэндэ ябанабди. Ехэ эгэшэмнай Дулмажап 87-той, би 80 хүрэбэб, Цыренсо дүү басагамнай 73-тай. Дулма­жап хээтэй багшаар хүдэлhэн. Наhанайнь нүхэр Ринчиндоржо Гыргеевич Баяртуев Хэжэнгэ ай­магай нэгэдэхи секретаряар хүдэлhэн. Ехэ бэрхэ, hонор, ухаатай, зондоо хүндэтэй хүн байhан. Дүү басаган Цыренсо Улаан-Yдын авиационно завод­то бүхы наhаараа ажаллажа, амаралтада гаранхай ажаhууна».

Багшанарай багша

Иигэжэ угайнгаа утаhа дамжуулжа ябаhан Нина Цырендоржиевна Будожапова 2017 оной де­кабриин 1-дэ 80 наhанайнгаа дабаа дабажа гараа. 1955 ондо Хэжэнгын дунда hургуули дүүргээд, Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй факультедтэ hуража гараһан байна. Залуу мэргэжэлтэн Хэжэнгынгээ Могсохон нютагта багшаар томилогдоо. Тиин 1960 оной сентябриин 1-эй түрүүшын хонхын hайндэрhөө буряад хэлэнэй багша Нина Цырендоржиевнагай ажалай намтар эхилээ.

1970 ондо шэнэ hургуулида ороходоо, буря­ад хэлэ бэшэгэй кабинедтэй боложо, номой сан эмхидхээ. 1967 ондо уран зохёолой кружок эм­хидхэжэ, дүшөөд жэлэй туршада амжалтатай хүтэлбэрилөө. Арадай аман зохёол суглуулдаг, һурагшадтаяа ханын сонинуудые гаргажа, булта­най hонирхол татадаг байгаа. Шабинарынь hонин рассказуудые, шүлэгүүдые, найруулгануудые зо­хёохо, гоё зурагуудые зураха.

Гадна аймагайнгаа «Хэжэнгэ», уласайнгаа «Бу­ряад үнэн» сонинуудта hурагшадайнь туршал­ганууд толилогдодог байгаа. Бэлигтэй багшын үдэр бүриин оролдолго амжалтануудые асардаг болобо. Жэшээнь, Димитдагбаева Баирма 5-дахи ангида hуража байхадаа, «Хаhагүй хани нүхэсэл» гэжэ рассказаа уран гоёор уншаад, 1979 ондо «Ар­тек» лагерьта амарха талаантай байhан. Мүнөө БГУ-гай доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Будожапова Лариса зохёоһон шүлэгүүдээ Илал­тын 40 жэлэй ойдо зорюулагдаhан уласай олим­пиадада ехэ уран бэрхээр уншажа, 1985 ондо «Орлёнок» лагерьта амаржа ерэhэн. Мүнөө мэ­дээжэ «Лаккитон» бүлгэмэй ударидагша Виктор Михайлов хүгшэмшэн Баярто Цыдыпов хоёр Мог­сохон тухайгаа аргагүй гоё дуу зохёоhон. Тэрэнь нютагай гимн болонхой. Дуунда, аман зохёолдо, шүлэгүүдтэ, эхэ хэлэндээ дуратайгаар ургажа гараhан hурагшад – багшын омогорхол. Нина Цырендоржиевнагай олон шабинар дуратай баг­шынгаа хэрэг үргэлжэлүүлhэн.

Могсохоной hургуули ерээд оной эхин­дэ үндэһэн буряад hургуули болгогдоо һэн. Тэрэ сагта багшамнай «Буряад үнэн» сониной «хэшээлнүүдээр» хуушан монгол хэлэ шудалжа, эхин ангинуудта заагаа.

31 жэлдэ амжалтатай багшалжа, Могсохонойн­гоо hургуулиин нэрэ хүндые дээрэ үргэһэн Нина Цырендоржиевна Будожапова 1982 ондо «Россиин арадай гэгээрэлэй отличник», 1984 ондо «РСФСР-эй габьяата багша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэhэн, олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаhан.

Наhанайнгаа амаралтада гараадшье, миин hуугаагүй. Энэ-тэрэ ажал хэрэгтэ, элдэб янзын хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан. Мүнөөшье шүлэгүүдээ зохёожо, субарга­нуудай магтаалнуудые бэшэжэ байдаг юм. Буряад театрай урда тодхогдоhон Хүрдэдэ Нина Цырендоржиевна сэдьхэлэйнгээ мүрнүүдые зорюулаа. Улаан-Үдэ хотын 46-дахи һургуулида һурадаг зээ басаганиинь «Этигэлэй хамбын магтаал» уран го­ёор уншажа, Дипломдо хүртэhэн. “Наранай туяа” гэжэ мэдээжэ мүрысөөнэй гимнын үгэнүүдые зохёоһон габьяатай. 2016 ондо “Алтанхан мүшэдүүд” гэжэ дууниинь хүүгэдэй эрхим буряад дуун гэжэ тодороо. Хэжэнгэ аймагай «Оюун бэлиг» гэжэ ном соо гурбан шүлэгүүдынь оронхой.

Бэлигтэй багшамнай Могсохон нютагтаа наhанайнгаа нүхэр Цырендоржо Очирович Табданов­тай 56 жэл хамта эбтэй эетэй ажаhууна. Нүхэрынь совхозой парткомоор, рабочкомоор, агрономоор, мүн сельсоведэй түрүүлэгшэ ябаһан. 1959 ондо Москвада Буряадай соёлой декадада хабаадаhан алдартай. Хэжэнгынгээ арадай «Ургы» хоорто дуулаһан юм. Зургаан үри хүүгэдынь булта эрдэм номтой, түбхинэнхэйнүүд. Найман аша зээнэр, дүрбэн гушанар үндыжэ байна.

Валентина БАТУЕВА, РСФСР-эй габьяата багша

Хэжэнгэ аймагай Могсохон нютаг