Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй жэл манай гүрэндэ 2019 ондо үнгэргэгдэхэ. Тэрээндэ бэлдэхэ эмхидхэлэй хороон байгуулагдаа.
Иимэ шиидхэбэри Ородой Холбоото Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшэ Дмитрий Медведев абаһан байна. Тэрэнэй гараа табиһан тусхай данса һаяхан тунхаглагдаба.
Үндэһэтэнэй хэрэгүүдэй талаар холбоото уласай агентствын хүтэлбэрилэгшэ Игорь Баринов эмхидхэлэй хороониие ударидагшаар томилогдоо. Хуулита шиидхэбэринүүдэй тунхаглагдадаг тусхай порталда толилогдоһон дансада тиигэжэ бэшэгдэнхэй.
Гол хэмжээ ябуулгануудай түсэб зохёожо баталха тухай даабари байгуулагдаһан эмхидхэлэй хороондо үгтөө. Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй уласхоорондын жэл үнгэргэлгэдэ хабаадалсаха гээд нютаг можонуудай болон нютагай засагай зургаануудта даалгагдаба.
Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй жэл Нэгэдэмэл үндэһэтэ яһатанай эмхиин (ООН-ой) шиидхэбэреэр соносхогдоһон юм. ООН-ой хэһэн шэнжэлгэнүүдээр дэлхэйн 90 гаран гүрэнүүдтэ ажамидардаг дүн хамта 370 сая зон үндэһэн арадуудай түлөөлэгшэд гээд тоологдоно.
Ород гүрэнэй уудамда олон хэлэнүүд амидардаг
Росси гүрэндэмнай ажаһуудаг 190 гаран үндэһэ яһатан дүн хамта 174 хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг. Эдэ хэлэнүүд 14 бүлэнүүдээр хубаарна: индоевропын, алтайн, ураалай, юкагирчуван, картвел, абхаз-адыг, нахс-дагестан, сино-түгэд, семит, эскимос-алеут, чукотко-камчаткын, енисейн, австроазиин, айнай. Нивх хэлэн гансаараа, алишье бүлэдэ ородоггүй. Манай гүрэнэй диилэнхи олон хэлэнүүд оройдоол дүрбэн бүлэдэ ородог: индоевропын, алтайн, ураалай, кавказай.
Орон доторнай 37 хэлэн гүрэнэй гээд тоологдодог, үшөө 15 хэлэн албан ёһоор мэдэрэгдэһэн юм. 137 сая 495 мянган хүн ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг. Харин тиихэдэ крымчак хэлэн дээрэ оройдоол хоёр, караим хэлэн дээрэ - 3, гинух хэлэн дээрэ 5 хүн харилсана.
Мартаһан хэлэеэ “малтан” һэргээхээр гү?
Буряад һайхан орондомнай эбтэй һайнаар ажаһуудаг зуу гаран үндэһэ яһатан мүн лэ өөһэдынгөө түрэлхи хэлэнүүд дээрэ хөөрэлдэхэ, тэдэнээ хүгжөөхэ гэжэ оролдодог.
Анхан угһаа манай эндэ ажамидаржа байгаа үндэһэн арадууд гээд тоологдодог үсөөн тоото эвенкнүүд өөрын хэлэтэй, тэрэнээ һургуулинуудта заадаг, болбосоролой эмхинүүдһээ гадууршье зониие, залуушуулаа, үхибүүдээ һургаха гэжэ эрмэлзэдэг һайхан заншалтай. Уласай ниислэлдэ амаралтын үдэрэй һургуули эмхидхээд, түлбэригүйгөөр хүүгэдээ, томошуулые һургаха жэшээ бии.
Харин һоёд яһатанай хэлэн мартагдаһан байгаа. Хэлэ, бэшэг шэнжэлдэг мэдээжэ эрдэмтэн, академик Валентин Рассадин һоёд хэлэ шэнжэлжэ, үзэглэл, багахан толи зохёоһон юм. Аха аймагта, эрдэмэй ори гансахан гуламтада – Сорогой һоёдой интернат-һургуулида һоёд хэлэн факультатив гээд заагдадаг.
Буряад хэлэмнай гүрэнэй гэжэ баталагдаад, уласай Үндэһэн хуулида бэшэгдэнхэй. Элдэб мэдээнүүдтэ этигэхэ болоо һаа, буряад хэлэн дээрэ мүнөө сагта 318 мянганһаа 369 мянга хүрэтэр зон хөөрэлдэнэ. Тэрэ тоодо манай гүрэндэ – 218 557 хүн, Хитадта – 18 мянга гаран зон, Монголдо – 48 мянган хүн.
Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ талаар тусхай хүтэлбэри зохёогдожо, уласай бюджедһээ мүнгэн дэмжэлгэ үгтэдэг. Олон тоото хэмжээ ябуулганууд, элдэб мүрысөөн, урилдаанууд үнгэргэгдэнэ. Үндэһэн хэлэн дээрээ “Үнэн” сонимнайшье хэблэгдэн гараһаар. Һургуулида буряад хэлэ үхибүүдтэ зааха асуудал энэ ниитэлэлгэдэ зүбшэхэ зорилго манда үгы. Тиигээшье һаа, үдэр бүри үндэһэн хэлэнэйнгээ түлөө оролдожо, ургажа ябаа үетэниие эхэ хэлэндэнь һургажа, дурлуулжа байгаа багшанарта, бусад эдэбхитэдтэ халуун талархалаа мэдүүлхэ дуран хүрэнэ. Буянта хэрэгтнай буурангүй байг, бурьялһан булагтал шэргэшэгүй байг!