​​Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй жэл

Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй жэл ма­най гүрэндэ 2019 ондо үнгэргэгдэхэ. Тэрээндэ бэлдэхэ эмхидхэ­лэй хороон байгуулагдаа.

Иимэ шиидхэбэри Ородой Холбоото Уласай Засагай га­зарай Түрүүлэгшэ Дмитрий Медведев абаһан байна. Тэ­рэнэй гараа табиһан тусхай данса һаяхан тунхаглагдаба.

Үндэһэтэнэй хэрэгүүдэй талаар холбоото уласай агентствын хүтэлбэрилэгшэ Игорь Баринов эмхидхэ­лэй хороониие ударидаг­шаар томилогдоо. Хуулита шиидхэбэринүүдэй тунхаглагдадаг тусхай порталда толилогдоһон дансада тии­гэжэ бэшэгдэнхэй.

Гол хэмжээ ябуулгануудай түсэб зохёожо баталха тухай даабари байгуулагдаһан эм­хидхэлэй хороондо үгтөө. Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй уласхоорондын жэл үнгэргэлгэдэ хабаадалсаха гээд нютаг можонуудай бо­лон нютагай засагай зургаа­нуудта даалгагдаба.

Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй жэл Нэгэдэмэл үндэһэтэ яһатанай эмхиин (ООН-ой) шиидхэбэреэр соносхогдоһон юм. ООН-ой хэһэн шэнжэлгэнүүдээр дэл­хэйн 90 гаран гүрэнүүдтэ ажамидардаг дүн хамта 370 сая зон үндэһэн арадуудай түлөөлэгшэд гээд тоологдо­но.

Ород гүрэнэй уудамда олон хэлэнүүд амидардаг

Росси гүрэндэмнай ажаһуудаг 190 гаран үндэһэ яһатан дүн хамта 174 хэ­лэн дээрэ хөөрэлдэдэг. Эдэ хэлэнүүд 14 бүлэнүүдээр хубаарна: индоевропын, алтайн, ураалай, юкагирчуван, картвел, абхаз-адыг, нахс-дагестан, сино-түгэд, семит, эскимос-алеут, чу­котко-камчаткын, енисейн, австроазиин, айнай. Нивх хэлэн гансаараа, алишье бүлэдэ ородоггүй. Манай гүрэнэй диилэнхи олон хэлэнүүд оройдоол дүрбэн бүлэдэ ородог: индоевро­пын, алтайн, ураалай, кавка­зай.

Орон доторнай 37 хэлэн гүрэнэй гээд тоологдодог, үшөө 15 хэлэн албан ёһоор мэдэрэгдэһэн юм. 137 сая 495 мянган хүн ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг. Харин тиихэдэ крымчак хэлэн дээрэ оройдоол хоёр, караим хэлэн дээрэ - 3, гинух хэлэн дээрэ 5 хүн харилсана.

Мартаһан хэлэеэ “малтан” һэргээхээр гү?

Буряад һайхан орондом­най эбтэй һайнаар ажаһуудаг зуу гаран үндэһэ яһатан мүн лэ өөһэдынгөө түрэлхи хэлэнүүд дээрэ хөөрэлдэхэ, тэдэнээ хүгжөөхэ гэжэ орол­додог.

Анхан угһаа манай эндэ ажамидаржа байгаа үндэһэн арадууд гээд тоологдо­дог үсөөн тоото эвенкнүүд өөрын хэлэтэй, тэрэнээ һургуулинуудта заадаг, бол­босоролой эмхинүүдһээ гадууршье зониие, залуу­шуулаа, үхибүүдээ һургаха гэжэ эрмэлзэдэг һайхан зан­шалтай. Уласай ниислэлдэ амаралтын үдэрэй һургуули эмхидхээд, түлбэригүйгөөр хүүгэдээ, томошуулые һургаха жэшээ бии.

Харин һоёд яһатанай хэ­лэн мартагдаһан байгаа. Хэлэ, бэшэг шэнжэлдэг мэдээжэ эрдэмтэн, академик Валентин Рассадин һоёд хэлэ шэнжэлжэ, үзэглэл, багахан толи зохёоһон юм. Аха аймагта, эрдэмэй ори гансахан гуламтада – Сорогой һоёдой интернат-һургуулида һоёд хэлэн факультатив гээд заагдадаг.

Буряад хэлэмнай гүрэнэй гэжэ баталагдаад, уласай Үндэһэн хуулида бэшэг­дэнхэй. Элдэб мэдээнүүдтэ этигэхэ болоо һаа, буряад хэлэн дээрэ мүнөө сагта 318 мянганһаа 369 мянга хүрэтэр зон хөөрэлдэнэ. Тэрэ тоодо манай гүрэндэ – 218 557 хүн, Хитадта – 18 мян­га гаран зон, Монголдо – 48 мянган хүн.

Һүүлэй хэдэн жэлэй тур­шада буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ талаар тусхай хүтэлбэри зохёогдожо, уласай бюджедһээ мүнгэн дэм­жэлгэ үгтэдэг. Олон тоото хэмжээ ябуулганууд, элдэб мүрысөөн, урилдаанууд үнгэргэгдэнэ. Үндэһэн хэ­лэн дээрээ “Үнэн” соним­найшье хэблэгдэн гараһаар. Һургуулида буряад хэлэ үхибүүдтэ зааха асуудал энэ ниитэлэлгэдэ зүбшэхэ зо­рилго манда үгы. Тиигээшье һаа, үдэр бүри үндэһэн хэ­лэнэйнгээ түлөө оролдожо, ургажа ябаа үетэниие эхэ хэлэндэнь һургажа, дурлуул­жа байгаа багшанарта, бусад эдэбхитэдтэ халуун таларха­лаа мэдүүлхэ дуран хүрэнэ. Буянта хэрэгтнай буурангүй байг, бурьялһан булагтал шэргэшэгүй байг!