​Гүрэн түрэ, гэгээрэлэй эртын гэрэл

Ниитэ гаршаг хүтэлэгшэ - Ардан Ангархаев

«Буряад үнэн» сонин ба Бу­ряад Улас хоёрой 100 жэлые тэмдэглэхэ гээшэмнай юундэ нягта холбоотойб гэһэн асуу­далда дахин тогтохо ёһотойбди.

Нэн түрүүн буряад арадай өөһэдыгөө арад гээшэбди гэжэ ёһотоор, бүгэдэ дээрээ мэдэржэ эхилхэдээ, республика болоходоол мэдэрһэн, ойлгоһон байна гээшэ. Буряад арадай наци гээшэбди гэжэ өөһэдөө ойлгожо, бэшэ арадуудай дунда наци гээшэбди гэгдэхэ эхин Буряад Республикын тогтоогдохо­до тобойн элирээ, арадай шэнэ үе хүгжэлтэеэ абаа.

Бидэ мүнөө буряад арад гэхэ­дээ, эрдэмэй ёһоор, наци, хоёрдо­хёор, этнос гэһэн хоёр ойлгомжын (понятия) илгааень тодорхойлхо ёһотойбди. Наци – лата хэлэнэй nation – племя, народ болоно, эт­нос – грек хэлэнэй еtһnoc – племя, народ; теэд хэрбэеэ этнос гэхэдээ, бидэ түүхын нэгэ гарбалтай, ехэн­хидээ хэлэ нэгэн зониие, нэгэ га­зарта амидардаг зониие хэлэнэбди, харин наци гэһэн ойлгосымнай уд­хань үргэн, гүнзэгы – нэгэ газарта ажаһуудаг, түүхэ нэгэнтэй, ажал эрхилхэдээ нэгэдэһэн (экономико нэгэнтэй, засаг түрэеэ хамтадхаһан (политикаараа нэгэдэһэн), илангаяа хэлэ нэгэнтэй, хэлээрээ боложо, соёл гэгээрэлэй нэгэ үндэһэтэй, тэрэнээ баримталжа ябадаг зон гэһэн юм.

Наци гээшые баһал нэгэ гүрэн түрын арад зон гэжэ ойлгодог.

1923 ондо буряад зон үни этнос боложо бүрилдэнхэй байгаа.

Л.Н.Гумилёв – түрэг монгол зо­ной түүхые үнэнхөөр зүб шэнжэлһэн бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ эрдэмтэн.

Л.Н. Гумилёвой баримталһан, тодоруулһан хараа бодолой ёһоор этнос ажамидарһан байгаалиингаа, түрэл дайдынгаа, түрэл оронойнгоо түхэл шарайһаа дулдыдажа, өөрын шэнжэ шанартай, өөрсэ янзатай арад зон боложо тодордог. “Ланд­шафт определяет этнос», - гэжэ Л.Н. Гумилёв хэлэһэн байдаг. [Гумилёв Л.Н. Этногенез и биосфера земли. – М., 1990.]

Буряад-монгол арад Түб Азиин хойто захын хүбөөгөөр, Байгал да­лайн Саяан уулын хизаарта, ой тай­гатай, уһа мүрэнтэй, нуурнуудтай тала дайдаар таран ажаһуужа, адуу мал үсхэбэрилжэ, ан гүрөөл олзол­жо, сагай ябасаар һуурижаха ню­тагаа һэлгэн шэлэн ябадаг байгаа. Гол Монголойхиһоо байдалынь ил­гаатайшаг һэн: буряадууд анханһаа олон хоногоор агнуурида гарашадаг­шье, загаһа баридагшье, алирһа жэ­мэсшье, хушын һамаршье жэлэйн­гээ эдеэ хоолдо суглуулаа юм ааб даа, газар элдүүрилжэ, таряанай зүйл бэлдэжэ абадаг, ойро холын зонууда­ар аралжаа наймаа хэдэг, модон гэр байра үбэлэй хүйтэндэ ажаһуухаяа хэр угһаа бодхоодог байгаа. Далай нуурнуудтаа загаһашалхаяа, гол мүрэнүүдээ гаталхаяа элдэб онгосо­нуудые дархалдаг, хэрэглэдэг һэн.

Иимэһээ буряадуудые монгол туургата үргэн олон зонойнь дунда бэеэ дааһан, өөрсэ шэнжэтэй байһан хадань, этнос гээшэ гэжэ баталан хэ­лэхэ эрхэтэйбди.

Хоёрдохёор, хэлэнэй талаар бу­ряадууд бүхы монгол туургата аймагуудһаань илгардаг нэгэ ушар­тай байна: буряадуудай хэлэндэ “һ” абяан бии.

Энээн тухай эрдэмэй шэнжэлгэнүүд дутуу ха гэжэ һанагдадаг. Жэшээлхэдэ, англи хэлэндэ “һ” аялган бии, яагаад буряадууд, монгол уг­саата зоной эзэлжэ ажаһууһан газар дайдын Хойто талынь зон, “һ” аял­гантайб гэһэн тайлбари хэлэ шуда­лалгын эрдэмдэ тодо бэшэ. Еврази гэгдэһэн түбиин Хойто талынь ара­дуудай хүгжэлтэтэй холбоотой асуу­дал бэшэ юм гэһэн асуудал аргагүй гаража ерэдэг.

Буряад хэлэн – монгол хэлэнэй нэгэн – хэлэ шудалдаг эрдэмэй үзэл бодолоор Алтай хэлэнүүдэй бүлэдэ (алтайская семья языков) ороно. Алтай хэлэнүүд ураал хэлэнүүдтэеэ нэгэн хамта ёһоороо манай ээрын урдахи арбадахи мянган жэлнүүд хүрэтэр ерээд, хоёр тээшээ һалажа ошоо гэһэн һанамжа зарим эрдэмтэд хэлэһэн юм. Тиигээд алтай хэлэнүүд монгол-түрэг, үшөө тунгус-манжа хэлэнүүд боложо манай ээрын зур­гаадахи мянган жэлнүүдһээ эхи­лээ. Манай ээрын урдахи дүрбэдэхи мянган жэлнүүдһээ эдэ хэлэнүүд бэе бэеһээнь холодожо, хоёрдохи мянган жэлнүүдһээ өөһэд өөһэдын өөрсэ ню­уртай боложо эхилээ. Тиихэдээ мон­гол хэлэн гурбан мянган жэлэй саана бии болоо гэхэдэ, алдуу болохогүй. Монгол хэлэнүүдэй нэгэн – буряад хэлэнэй наһан иимэ үндэр гээшэ. Бу­ряад арад өөрын түхэл шарай хэдэн мянган жэлнүүдэй саана оложо эхи­лээ (этнос боложо, хүгжэжэ эхилээ гэе) [Киекбаев Д.Г. Основы истори­ческой грамматики урало-алтайских языков. – Уфа, 1996; Рассадин В.И. О характере тюрко-монгольских язы­ковых отношений. – Улан-Удэ, 2004].

Алтай бүлын хэлэнүүдэй хүг- жэлтые шэнжэн харахадаа, бидэ буряад арадайнгаа уг унгиие тодор­хойлно гээшэбди – хэлэнэй хүгжэлтэ арад зоной (этносын) хүгжэлтэ хару­улдаг гэжэ мэдээжэ.

Хэрбэеэ археологи арадай түүхые ехэнхидээ малтамал булашануудһаа (археологические находки) үндэһэлэн тобшолдог һаань, хэлэ шэнжэл­дэг эрдэм өөрын нэгэ үүргэтэй юм: хэлэн гээшэ хүн зоной абажа ябаһан түүхэ, баялигые аржытар харуулдаг.

Мүнөө бидэ эндэ буряад арад эр­тын ехэ түүхэтэй гэжэ баталнабди.

“Энэниие эрдэмэй дээдэ шатын (академическэ) ажалнуудые үзэжэ байхадаа ойлгонобди, жэшээлхэдэ: «Этимологический словарь тюрк­ских языков» (хэдэн боти), «Сравни­тельный словарь тюрко-маньчжур­ских языков», «Этимологический словарь чувашского языка» болон бэшэ шэнжэлэлгэнүүд.

Буряад арад монгол арадуу­дайнгаа дунда өөрын түүхэтэй бай­гаа гэһэн бодолдо хабаатай домог түүхын гэршэнүүдые хараад үзэе.

Буряадуудай уг холбоон манай ээрын III-IV зуун жэлнүүдһээ VII-VIII зуун жэлнүүд хүрэтэр бүрилдэһэн байна гэһэн түүхын гэршэнүүд бии.

Монгол болон түрэг зоной ан­хан нютаг Эргэнэ-хон гэгдэдэг бай­гаа гэжэ эртэ урдын домогуудта үндэһэлһэн мэдээн анха түрүүн Иранай монгол хаашуулай түшэмэл, эрдэмтэн Рашид-ад-динай “Сбор­ник летописей” гэжэ ород хэлэндэ оршуулагдаһан томо зохёол соо дур­дагдана (ХIII-XIV зуун жэл). Удаань Дунда Азиин гүрэнүүдтэхи эрдэм­тэдэй зохёолнууд соо хэлэгдэдэг юм (Абуль-Гази, ХVII зуун жэл, Хондо­мир, Шакарим Худайберды Чокан Валиханов болон бусад). Эргэнэ-хон энэдхэг эрдэмтэн Абу-л Фазла Алла­миин «Акбар-наме» зохёол соо бии (ХVI зуун жэл, Агууехэ Моголнуудай түүхэ тухай ном).

III-IV зуун жэлнүүдэй үедэ мон­голшуудай уг гарбалай нэгэ хаан тон ехэ дай хэжэ ябатараа, бута со­хигдожо, хүн зонгүй хада уула руу үлэһэшүүлынь тэрьедээ юм ха. Энэ шуһата байлдаан мүнөөнэй Баруун Монгол (Хитад), Туркестанай зүүн хизаарай тэндэ болоһон, тэрьедэһэн зон Алтай гү, али Саяан уула руу тэрьедэһэн гэжэ тэрэ үеын түүхын баримтанууд дээрэһээ бараглагдана [Ангархаев А. О топониме “Эргэнэ- хон” (Прародина монголов. –У.-У., Изд.БГУ, 2014].

Монголнуудай уг гарбалнууд 400 жэлэй туршада Эргэнэ-хон гэгдэһэн газартаа байһан гэжэ домоглогдодог. Манай һанаанда, энэл үедэ буряаду­удай этнос бүрилдэжэ эхилээ.

Буряад арад манай ээрын нэгэдэ­хи мянган жэлэй дунда үеһөө өөрын нюур шарайтай болоһон ха гэжэ олонхи эрдэмтэд тоолодог.

Монголшууд гэжэ нэрлэгдэһэн зоной Эргэнэ-хонһоо гаража байха сагтаа “монгол” гэжэ нэрэтэй бэ­шэнь эли.

Лата үзэгэй хэшээл. Самбарта иигэжэ бэшээтэй: “Ulaan tug kusbe. Manai arteeliin zeerdegcen unagalba”

Цыренжап Сампиловай зураг

Манай һанахада, хожомынь мон­гол гэгдэһэн зон хадата нютагһаань урданайнгаа талата нютагтаа буса­жа ошоһон ёһотой. Энэнь мүнөөнэй монгол зоной нютагууд болоно. Энэ Түб Азиин талануудые дунху, хунну гэгдэжэ, хитад түүхын бэшэгүүдтэ ороһон арадууд эзэлжэ һууһан аад, манай ээрын тоологдожо эхилһэн сагһаа сяньби гэжэ дунхунарай үри һадаһадта түригдэһэн юм. Сяньби арад монгол хэлэтэйшүүлэй эхин уг байгаа гэһэн хараа бодол эрдэмтэ­дэй дунда эли (дунхунарай һадаһад гэжэ дабтан хэлэе).

Эргэнэ-хон гэһэн хада уулын дун­дахи гол газарһаа гаража ошоһон аймагуудай дунда курлас /горлос, хонгирад, эхирид/ дурдагдана. Хожо­мынь хори, хонгоодор гэгдэн үлэһэн гээшэ. Эхирид лэ тэрэл ёһоороо үлөө. [Рашид-ад-дин, Абуль-Гази, “Акбар- наме” болон бусад].

Эргэнэ-хонһоо гаралганай үедэ зоной ударидагшань курлас Бүртэ- Шоно байһан, эгээл түрүүн гараг­шань хэд байгааб гэхэдэ, хонгарад аймаг. Энэ мэдээн Дунда Азиин бо­лон Энэдхэгэй Агууехэ Моголнуу­дай эрдэмтэдэй зохёолнууд соо бии. Энэнь эдэ аймагуудай (племена) Эргэнэ-хон соо түрүү байһаниие гэр­шэлнэ.

Эргэнэ-хонһоо гарагшад – ехэн­хинь эртэнэйнгээ тала нютаг руу шэглэжэ ошоо (Бурхан Халдун тээ­шэ), зарим зониинь хадата тайгата газараа орхёогүй (тэдэнэрэй үри һадаһад – хори зоной хубинь, хори­лар гэһэн нэрэтэй болоод, Бурхан Халдун руу ошоһониинь “Монголой нюуса тобшо” соо хэлэгдэнэ, тэндэ бүгэдэндэ мэдээжэ Алан Гуа монгол­шуудай Хаан нэрын эхи табиха хуби­тай бэлэй).

Эдэ баримтанууд гансал ябаган зугааһаа, домогуудһаа абтаа бэшэ – Хивын хаан Абуль Гази 18 түүхын сударнуудые, тэдэнэй тоодо Рашид-ад-динайхиие шудалһан юм, тиихэдэ “Акбар-наме” гээшые бэшэгшэ Абу-л-Фазл 4000 номой сантай байһан юм. [Дэлгэрэнгыгээр: А. Ангархаев, Буряты в общемонгольской исто­рии].

Буряад зоной этнос боложо хүгжэһэн зам­да өөрын бэшэг байгаа гү гэһэн асуудал гара­на. Буряадуудай уг бэшэгүүд ХIX зуун жэлдэ ехэнхидээ бэшэгдэһэн гээшэ (Юмсунов, Хо­битуев, Ломбоцыренов, Сахаров гэгшэд). Эдэ зохёолнуудые шэнжэлэн харахада, буряаду­удай үнинэй бэшэгтэй байһаниинь элирдэг: буряадууд бүхы монголой нэгэ уйгаржан бэ­шэгтэйшье һаа (старомонгольское уйгурское письмо), өөрын буряад янзатайгаар (старо­бурятское) бэшэдэг байгаа гэхэ аргатайб­ди. Хүгжэнги хэлэ бэшэгтэй (литература) болоһон монголшууд олон зохёолнуудаа энэ саг болотор абажа ерээгүй (жэшээнь Чингис хаанай бага хүбүүн Тулуйн хатан Сорхугтани) томо уран зохёол бэшэһэн юм гэжэ мэдээн бии. Тэрэнэй хэһэгүүдынь Баруун Монголдо бэшэгдэжэ абтаһан юм. Дээрэ дурсагдаһан гар бэшэгүүдһээ гадна үшөөшье ондоо уг унгину­удаа бэшэһэн тэмдэглэлнүүд тухай буряад ню­тагуудта дурдагдагша.

1923 ондо Буряад арад республика гэгдэ­жэ нэрэтэй солотой болоходоо, наци гэгдэхэ хүгжэлтын шатада дүтэлөөд байгаа.

Гансал хуулита ёһоор эзэлжэ һууһан газаргүй байгаа. Тиихэдэ нэгэн улас түрэтэй (политическэ нэгэдэлтэй) болоодүй һэн: ти­имэ арга боломжо, тэрэ үедэ Россиин ажабай­далда, уласхоорондын ажабайдалдашье үгы бэлэй.

Эдэй засаг - экономикын талаар харахада, буряадуудта тогтонижорһон ажахы байгаа, тэ­рэнь гол түлэб мал ажахы (традиционное жи­вотноводство) һэн гэжэ дээрэ дурдаа һэмди: буряадуудта капиталис ёһоной ажабайдал ерэжэ эхилһэн, зөөритэй, аргатай зониинь тэрэ янзаар ажахыгаа эрхилжэ туршаһан ааб даа. Баруун буряадууд таряан ажахыгаа, зүүн буряадууд мал ажалаа шэнэ янзада оруулжа, газар элдүүрилжэ, үрэһэ хүрэнгэеэ һайн бол­гожо, малайнгаа үүлтэр һэлгэжэ, яһала олзо ехэтэйгээр ажаллажа эхилээ. Боохондо Пирож­ков, Агада Бата-Далай Очиров тэрэ үедэ бүхы Сибирьтэ байгаагүй түрүү ажахынуудые бии болгоһон юм. Буряадуудай ажалые шэнэлхэ, Баруунай арга шадал хэрэглэжэ болгохо гэжэ Пётр Бадмаев Сагаан хаанай амбан сайдуу­даар золгон, мүн алтанай хэлсээ хэжэ, ехэтэ оролдоһон бэлэй. Иигэжэ буряад арадай нюур шарай хубилжа, шэнэ сагай шэнжэ шанар оло­хо тээшээ болоо. Энэ хубилалта Россиин Зүүн зүг руу түмэр харгы татаһантай холбоотой.

Иигэжэ буряадуудай яһанай (этническэ) шэнжэ шэнэлэгдээд байгаа.

Теэд наци гэгдэхээр оршом байдал арад зондо хүрэжэ ерэхээр бэшэ һэн, юуб гэхэдэ, улас түрэ уладта тогтоогдоогүй байгаа ха юм.

Буряад арадые хүгжэлтын шатада хүргэхын түлөө Буряад Республика хэрэгтэй болоод байһыень арадаймнай сэсэн бэрхэ хүбүүд ойл­гоод, хэдэн жэл соо тэмсэжэ байгаа.

Үнэн дээрээ эгээл түрүүн шэнэ улас түрэ ту­хай, республика тухай гэе, буряадууд сооһоо хэн хэлээб гэхэдэ - Доржи Банзаров юм. Гай­халтай бэзэ!

“Баруунай гүрэнүүдтэ сүмүүн саг ерээд байна: хаашуулаа, баяшуулаа намнахынь, на­мнажа гаргажа эхилээ, зон өөһэд хоорондын хёмороотой болонхой”, - гэжэ Доржи Банзаров Петербургһаа Алексей Александрович Бобров­никовто бэшэһэн юм, тэрэнь 1848 оной апре­лиин 12-то һэн (энэ хадаа Францида болоһон Февралиин хубисхал тухай хэлэгдэжэ, тиихэдэ Франциин Хоёрдохи республика тогтоогдоо).

«Гэсэр хаанай энэ түбидэ тодорходо, эгэ­эл иимэшүү юумэн боложо байгаа ёһотой. Мүнөөшье гушан гурбан баатарнуудайнь тоо­до жагсаха ёһотойбди. Гурбан эрдэни бурхад­таа һүгэдэн мүргэн байха болонобди!” – гэжэ Доржи Банзаров бэшэгээ дүүргэнэ. [Банзаров Д. Собрание сочинений. – М., Изд-воАН СССР, 1955].

А.А. Бобровниковой эсэгэ хэрээһэ зүүһэн буряад һэн, Эрхүүдэ протоирей бэлэй, эжынь баһал буряад.

А. Бобровников Эрхүүгэй шажанай семина­ри дүүргээд, Казаниин ород шажанай акаде­мидэ һуража түгэсэһэн юм. Д. Банзаров мэтэ профессорнүүд О. Ковалевский болон Поповой шаби ябаа.

Д. Банзаровай Петербургда хасаг албанһаа сүлөөрхэ хэрэг барихаяа ошохо үеэр А. Бобров­ников Хальмаг нютагта эрдэмэй томилолго­ор мордожо, “Хальмаг-Монголой грамматика” зохёоһон юм. Эсэгэнь Монгол хэлэнэй грам­матика 1835 ондо Петербургда хэблүүлһэн юм. Хүбүүн Бобровников грамматикынгаа түлөө Казаниин шажанай дээдэ һургуулиин – академиин мүнгэн шанда, Ородой академиин Демидовэй нэрэтэ шанда хүртэһэн, магистр эрдэмэй шатада хүрөө һэн. Оренбургда хи­лын захиргаанда ажалтай байхадаа, монго­лой дүрбэлжэн бэшэг тухай шэнжэлгэ хэһэн юм, тэрэнииень эрдэмтэн В. Григорьев наһа бараһанайнь һүүлдэ хэблүүлээ юм.

Эдэ жэшээ баримтанууд буряадай гэгээ­рэл ехэтэй зоной өөрын гүрэн түрэтэй боло­хо тухай эрмэлзэлээ хэзээ үниһөө буйлуулжа ябаһаниие гэршэлнэ.

Ардан АНГАРХАЕВ, Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор