​Аргалха, эдэгээхэ уялгаяа нангинаар сахиһан

ХХ зуун жэлдэ арад зоноо аргалжа, нэрэ түрэтэй болоһон Бүүбэйн Даша тухай һанан дурдаха хүсэлэнтэйб. Тэрэ холын сагта Баргажанһаа Ага нютаг ерэжэ, хуби заяагаа олоһон, түүхын домог шэнги намтартай, улад зондоо хүндэтэй ябаһан хүн юм.

Зээ хүбүүниинь

Үнгэрэгшэ жэлдэ Ага тойрогто ехэ хура бороотой зун болоо. Табтаа най, Урда-Ага, Амидхааша нютагууд үертэ абтажа, олон гэрнүүд уһанда абтаа, хүүргэнүүд эбдэржэ, ойр зуу­ра машинануудшье ябахаяа болёод байгаа. Энэ сошордуу сагта, августын 18-да, гэнтэ манайхиие олоод, Улаан-Үдэ хотоһоо Солбон Санжи­евай гэртэмнай орожо ерэхэдэнь, ямар ехээр баярлаа гээшэбибди. Тэрэ олониитын ажалда эдэбхитэй­гээр хабаададаг, түймэр саралгада олониие ударидадаг, “Буряад соёл” эблэлэй түрүүлэгшээр ажаллажа, дэмбэрэлтэй хэрэг бүтээдэг. Абань Агын Аргали нютагай, эжынь уг гар­балаараа Баргажанай. Энэ хүбүүе һайн таниха, аба эжыень дүтөөр мэдэхэ байһамби. Үертэ хохидоһон зон­до хубсаһа хунар, эдеэ хоол асарха, айлнуудай гэр соохи уһыень һородог түхеэрэлтээр гаргаха ажалаа жэншэдгүй хэжэ туһалһан. Үбгэжөөл бидэ хоёрто һү, сай, пряниг, шэхэр­тэй орожо ерэхэдэнь, Солбон Ду­гаровичые зан заншалаа алдаагүй ёһотой буряад хүбүүн гэжэ зохид­шоон баярлаа һэмди.

Түймэр сарагша, үерһөө хамгаа­лагша, түрэл хэлээ сахигша Солбон Дугаровичай абань Дугар Санжиев Эсэгэ орондоо үнэн сэхэ хүн байһан. Намжилма Дашиевна эжынь Ага ню­тагта суутай байһан “Баргажан док­тор” гэжэ нэрлүүлһэн эмшэнэй баса­ган байгаа.

Солбон Санжиев ба тэрэнэй на­гаса аба Бүүбэйн Даша тухай ду­улгаха зорилгыемни Зүүн Сиби­риин гүрэнэй технологическа ехэ һургуулиин багша, профессор Цы­рен Цыдыпович Чойропов дэмжэжэ, олон һонин мэдээсэл намда хэлэжэ үгөө һэн.

Баргажан доктор

Бүүбэйн Даша Баргажан аймагай Мүргэн нютагта 1893 ондо түрэһэн юм. Аяар Баргажанһаа эрдэм номдо һураха гэһэн эрмэлзэлтэй Ага нютаг ерэжэ, багшын һургуулида һуража гараад, арба гаран жэлдэ үхибүүдтэ буряад-монгол хэлэ заагаа һэн. Тэрэ үедэ Агада элдэб үбшэн дэлгэр­дэг байгаа. Бүүбэйн Даша Сүүгэлэй эмнэлгын диспансерэй дэргэдэхи фельдшерэй һургуули дүүргэжэ, Сүүгэлэй сомоной эмнэлгын таһагые даагшаар томилогдоо һэн. Даша эм­шэн, баряаша угтай, ехэ энэрхы сэдьхэлтэй хүн байһан. Гарынь зөөлэн, аргалһан хүнүүдынь түргэн эдэгэ­дэг, Баргажан доктор үнэхөөрөө ехэ аргами хүн гэжэ хэлсүүлдэг байгаа. Сүүгэлдэ 6 жэл хүдэлөөд, Зугаа­лай һуурин ошожо, амбулаторидо түргэн туһаламжын инструктораар хүдэлһэн байна. Тиихэдээ хүн зон­до абтасатай, хүндэтэй ябаа. Агын аймагай Засагай газарһаа шагнал­да, магтаалда оло дахин хүртэһэн. 1943 оной январиин 28-һаа 1945 оной сентябрь һара болотор Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда санинструктораар дайшалхы зам эрэлхэгээр гаталһан. Дайн дажарай дүүрэхэдэ, Үрөөнэй, Зугаалай ба Урда-Агада нютагуудта хүн зониие аргалжа, “Баргажан доктор”, “Даша доктор” гэжэ алдаршаа бшуу.

Агынхидай дурсалга

- Эсэгын дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ пенициллинэй хомор байхада, Даша эмшэн хаанаһааб даа хоморой эм асаруулаад, олон хүниие аргалжа абарһан. Доктор Даша балеткэ соогоо эм домтой ябаха. Тэндэһээ эм гаргаад, үбдэһэн хүндэ уулгадаг. Тиимэ ехэ мүнгэ аба­жа байһыень һананагүйб. Нютагһаа нютагта ябахадань, би лама хүн гэжэ һанадаг һэмби. Минии асуухада, наhажаал зон "мэдхэгүй" гэжэ харю­усаха, бултал һайн эмшэн гэжэ хэлсэ­хэ. Эжымни ехээр үбдэжэ халуураад, нюурайнь һэлхэнтэжэ хабдашахадань, “эжымни үхэшэхэнь гээшэ гү?” гэжэ ехээр айгаа бэлэйб. Даша эм­шэн ерээд, тарилга хээ һэн. Даша эмшэнтэй хоюулан халуунайнь буу­ратар унтангүй һуужа хоноо һэмди. “Эжыемни абараат даа!” гэжэ бая­рые хүргэхэдэмни, “Үбдэһэн хүниие эдэгээхэ – минии нангин уялга” гээд харюусаһыень мартадаггүйб. Мүнөөш болотор Даша докторые һайханаар һанажа ябадагби. Үри һадаһадынь, ашанар зээнэрынь үеын үедэ һайн ажаһуухань болто­гой”, - гэжэ БГУ-гай доцент, психо­логиин эрдэмэй кандидат Галсан Батоевич Батоев Даша докторые ду­лааханаар дурсана.

- «Би багадаа ехэ үбдэжэ, Бүүбэйн Даша докторто аргалу­улдаг һэмби. “Һаадюун-һаадюун” гэжэ һамааруулаад, тарижархиха. Һахалтай, ород шарайтай хүн һэн. Хармаандаа заабол хампеэдтэй яба­ха, бидэ, багашуулда, тараажа үгэхэ», - гэжэ “Буряад үнэн” сониндо олон жэлэй туршада фото-сурбалжалаг­шаар хүдэлһэн ажалай ветеран Рад­на-Нима Балданович Базаров хөөрөө һэн.

- Баргажан Даша гэжэ нэршэһэн ехэ бэрхэ фельдшер Зугаалайда хүдэлдэг һэн. Аргалуулһан хүнүүд хо­дол баяр хүргэжэ байдаг һэн. Һүүлдэ наһанай амаралтада гараһаншье һаа, үбдэһэн хүнэй хандахада, өөрынгөө мүнгөөр эм аптекэһээ абаад, уулгадаг, аргалдаг һэн, - гээд наһан соогоо нарай нялхые альган дээрээ тодожо абажа байһан, хүйһэ хүндэдэг мэргэжэлтэ акушеркэ Бу­тит Тогмитовна Тогмитова Бүүбэйн Даша эмшэниие дурсаба.

- Жэл бүри нютагаа ошодог һэн. Баргажан нютагаа ошоод ерэхэдээ, баргажанаараа дуугардаг болошо­од ерэхэ манай хуряахай. “Хюрөө асара гэхэдээ, хүрэй асара гэхэ". 1970 оной ноябрь hара соо наhан болоо hэн. Хуряахай минии нагаса абжаатай ажаһуудаг hэн, hайн хүн байгаа. Түрүүшын һамганиинь Да­рима гэжэ нэрэтэй байһан. Хоёрдо­хи һамганиинь минии нагаса абгай Должин абжаа байһан. Даша хуряа­хайн ехэ хүбүүн Улаан-Үдэдэ респу­бликанска больницада терапевтээр хүдэлһэн. Сэсэгма Соёловна аша ба­саганиинь уласай СПИД-түбэй аха­мад врачай орлогшоор хүдэлнэ. Ехэ басаганиинь Намжилма абжаа сэбэр­хэн багша, би ходо гэртэнь ошодог hэм. Бага басаганиинь Цыден абжаа Шэтэдэ байдаг һэн, - гээд Светлана Ширапова Цырен Цыдыпович Чой­роповто хөөрэһэн байна.

Үбгэ эсэгэнь бороо оруулһан

Бүүбэйн Даша докторой үбгэ эсэ­гэнь ехэ эрдэмтэй хүн байһан. Тэрэ сагтаа хуушан монгол бэшэг мэдэхэ, бурханай номуудые уншадаг, зула бадараагаад, үргэл мүргэл хэхэ бай­гаа, гэмтэһэн хүнэй яһа барижа эдэ­гээхэ шадабари шэдитэй байгаа.

Даша хүбүүнэй табатай байха­да, Баргажанда үни удаан бороо оронгүй байгаа, ган гасуур болоод, адуу мал ангажа, хүн зон зобожо байгаа ха. Үбгэ эсэгэнь Бархан уулын үбэртэ гурбан үдэр, гурбан һүни гуда мүргэл хэбэ. Бороо оруулхын уншалга хэжэ, хэсээ тоншожо, тэн­гэри бурхадтаа зальбарба. Олон хүн зон үдэр һүнигүй мүргэжэ байһан байгаа. “Гурбадахи үдэртөө сэлмэг тэнгэридэ гэнтэ багахан үүлэн бии болоод, үбгэ эсэгымни альгаа тодоходонь, тэнгэриһээ сэхэ альган дээрэнь бороо дуһаалжа байгаа һэн, би үбгэ эсэгэеэ тойроод, баһа аль­гаа тодожо байгаад гүйжэ байһанаа мартадаггүйб», - гээд Даша Бубее­вич Намжилма, Хандажаб басагадтаа хөөрэһэн байгаа. Иимэ һонин ушар Баргажанда болоһон байна. Үбгэ эсэгэнь Дашадаа “ши Ага нютагта ажаһууха хуби заяатайш” гэжэ урид­шалан хэлэдэг байһан байгаа.

Солбон Дугарович Санжиев элин­сэг үбгэ эсэгээ дууряажа, хүн зон­до туһалдаг, олониие тойруулжа, эрдэм ном заадаг, һургаал заабари хэлэдэг, хаана юун болоноб, тэндэ хамһалсахыел оролдожо ябадаг хүн юм. “Энэ хадаа элинсэгэйм захиһан нангин уялга” гэжэ тоолодог. Иимэ хүнүүдэй байгаа сагта манай буряад хэлэн мүхэхэгүй, буряад арад­най хүгжэн һалбаржа байха!