​​Далан долоон домогоо дабтан байжа илабал даа

«Байгал» сэтгүүлэй үүсхэн үнгэргэһэн “Далан долоон домог” гэһэн урилдаанда илагшадые хүндэлэн ёһолхо һайндэр Үндэһэтэнэй номой сан соо боложо үнгэрбэ.

Заншаһан янзаар, соморхоноор “Буряад үнэн” соогоо үнгэргэхэ гэһэмнай, Хэблэлэй байшанай захирал-ахамад эрхилэгшэ Баир Ширапов ёһотоор сэгнэхэ зониие, эрдэмтэдые энэ һайндэртөө хабаадуулжа, аша үрэтэйгөөр, аласай хараатайгаар эмхидхэе гэһэн байгаа. Тэрэнь угаа зүбтэй байба.

Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар түбэй хүтэлбэрилэгшэ Баяр Балданов бэлэдхэлэй үедэ зүйтэй зүбшэлнүүдээрээ туһалжа, саашадаа энэ һайн үүсхэлээ хамжан, хамһалсан бэелүүлхээр бэлэн байһанаа мэдүүлээ һэн.

Бэлигтэй дизайнер Аркадий Батомункуевай бэлдэһэн “Урданай юумэ ула болохогүй, урданай юумые зула болгоё” гэһэн видео-үзэмжэ сугларагшадай анхаралда табигдаа.

Үндэһэтэнэй номой сангай ахамад мэргэжэлтэн Рыгзема Батомункуевагай дүхэригые дүмэлсэһэнэйнь түлөө - онсо баяр.

“Байгал” сэтгүүлнай тэрэ үдэшэ үльгэр домогто дуратайшуулай ульһатай дулаахан гуламтадал, түүдэгээ тойроод һууһан урданай буряадуудай дүхэриг һануулаа һэн ха.

Эрдэмтэдэй һанамжа

Энэ үүсхэл тухаймнай эрдэмтэ шэнжэлэгшэднай ямар һанамжатай байгааб гээд түрүүлэн дурдая.

Бадма-Ханда Цыбикова

Буряадай эрдэмэй түбэй литературын болон фольклористикын таһагай ахамад эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Бадма-Ханда Цыбикова:

- Угсаатанайнгаа галайнгаа дэргэдэ дэлгээдэг хөөрэлдөөе, үльгэр түүрээлгые һэргээһэн мэтэ дэмбэрэлтэй ушар боложо байна. “Байгал” сэтгүүлэй хуудаһануудта эдэ домогуудые дууһыень уншажа урмашааб. Ямар ехэ ажал хэгдээ гээшэб. Сэнтэй эхи табигдаһандань бидэ, эрдэмтэд, баяртайбди, дэмжэнэбди.

Лариса Халхарова

БГУ-гай Зүүн зүгэй институдай буряад болон эвенк хэлэ бэшэгэй кафедрын доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Лариса Халхарова:

- Угаа һонин, аша туһатай хөөрэлдөөе хэн нэгэн эхилхэл ёһотой байгаа. «Буряад үнэнэйхид» захалба ха юм даа. Бидэ хажуу тээһээ хараад байхада, энэ галай ошодо сусал нэмэлсэхэ ёһотойбди. Энэ ажалаа үргэлжэлүүлхыетнай хүсэнэб.

Туяна Самбялова

“Буряад үнэн” сониной Хэблэлэй байшанай ветеран, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Туяна Самбялова:

- Түнхэнһөө, Тоороһоо “Хаан Шаргай бурхан баабай” гэһэн үльгэртэйгөө Лопсон Дамдинович Шенхоровой ерэһэндэнь угаа баяртайб. Үнэн дээрээ, сэтгүүл соо энэ үльгэр анха түрүүшынхеэ толилуулжа, нэгэдэхи һуури эзэлээд байхадань урмашангүй яахабибди. Шагдар Байминов поэмэ соогоо бэшээ һэмнай: дайнда ябаһан Жамбал сэрэгшэ тэнгэриһээ алтан туяа татуулһан шуһан зээрдэ моритой Шаргай Ноёной буухые зүүдэндээ харана. Үглөөдэрынь болоһон тулалдаанда дайсад һамна сохигдоно. Мүнөө үдэшэ одоол Хаан Шаргай баабайһаа үндэр адис, хэшэг бууба бэшэ гү, бултандамнай?

Жанна Дымчикова

Буряад-FM радиогой захирал Жанна Дымчикова:

- Саг түргэдөө гэлтэй гү,томо роман захатые гартааабаха зомнай үсөөржэл байна. Романуудшье үсөөн бэшэгдэнэ юм гү... Харин нютагнютагуудай домогуудые зонехэл дуратайгаар уншадаг. Илангаяа юрын яряанай хэлээр найруулаатай байхадань, бүришье хужарламаар, амтархан уншамаар байдаг. Энэ урилдаагаа саашань ябуулхада, ондоо аймагуудай зон хабаадаг лэ гээд хүсэе. Хэрэгтэй һаань, урмашуулгын шанда хубитаяа оруулхабди. “Байгал” сэтгүүлээ уншая, үльгэр домогуудаа гарта һабартаараа суглуулая гээд, олониитэ зондоо сэхэ хандаял даа. Илангаяа хүдөөдэмнай үшөөл домогшо зон бии гэжэ һанахада, хэды таатайб.

Валентина Бабуева

Х. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай музейе даагша, культурологиин дид-доктор Валентина Бабуева:

- Олон домог туужануудтүрүүшынхеэ толилогдоһонбайна. Энэнь ехэ һайн. Эдэ бэшээшэдээ, хөөрэжэ үгөөшэдөө һүүдэртэ байлгангүй, хүндэлэлэй тайзанда гаргажа, бидэнтэеэ танилсуулһантнай болоо. Бэшэһэн, түүрээһэн юумэмнай зондо хэрэгтэй, зүб юумэ хэнэбди, зүб замдабди гэжэ эдэмнай мэдэрбэ, урмашаба ха юм. Би өөрынгөө дүү, эрдэмтэн Сергей Бабуевай суглуулһан найруулгануудые согсолжо, толилуулха хүсэлтэйб. Энэ урилдаагаа заншалта болгохыетнай уряалнаб.

Шүрэ һубад эмэрюулһэндэл...

Эхин дээрэнь “Алтаргана-2018” һайндэртэ үльгэршэдэй мүрысөөндэ лауреат болоһон Алексей Цырендылыков морин хуур дээрэ наадажа, магтаал түүрээбэ. Иигэжэ үльгэрэй оршон руу ороо һэн хабди. Тэнгэриин хүбүүн Тэгшэ Шаргай, Огторгойн хүбүүн Уран Шаргай гэһэн мүрнүүдээр тобшохон элидхэлээ эхилһэмни ойлгосотой. Хаан Шаргай ноёной, Буха ноёной, Эрхүү мүрэнэй домогуудые бэшэхэ һахюуһатайгаар түрэһэн хүбүүн гэжэ бүри багадаа, 8 наһатайдаа хэлүүлһэн Лопсон Дамдинович Шенхоров түрүү һуури эзэлээ.

Лопсон Шенхоров

Ушар иимэһээ домог суглуулагшаднай юрын юрьеэнэй хүнүүд бэшэ, иимэ табисууртайгаар, һахюуһатайгаар түрэһэн онсолиг ондоогоо хүнүүд мүн гэһэн тобшолол гараад ерэнэ бшуу. Уг изагуурай һудалаар, шуһаар дамжан ерэнэ энэ шуналынь гээ һаа, алдуу бэшэ. Үльгэрнүүдые мэдэдэг байгаад, зондо дамжуулангүй үлэбэл, улас түрын изагуур таһарһандал гэжэ бодомоор.

Зэдын сартуулнуудай домогуудые эсэшэ сусашагүй 20-30 жэл соо суглуулһан Буряадай арадай ирагуу найрагша Галина Жигмытовна Раднаева мүн лэ нэгэдэхи һуури эзэлээ. Арадай аман үгэ, алтан наран, мүнгэн һара гэдэгнай хуушараа гэдэг бэлэй, эдир залуудаа. Тиин гэб гэнтэ эрид эрьежэ ерээд, Зэдээ ябашаһан юм. Ошо, тэдэ сартуулнуудаа үргэ, бэшэ гэжэ саанаһаань зарлиглаһан байгаа бэзэ. Санжэ-Сүрэнэй арадай аман үгэ суглуулха талаар ажалыень шэнжэлхэ, сэгнэхэ саг ерээ гэжэ тобшолоёо.

Цэбэг  Хобраков

Урилдаанай хоёрдохи һуури эзэлһэн Хурамхаан аймагһаа гарбалтай Цэбэг Цэнгеевич Хобраковой нэрэ онсо. «Шонын баша» гэһэн монголшуудай дайшалхы нюуса эрдэмэй эзэн, «Һүлдэ тухай бодомжо” гэһэн философско гүн удхатай номой автор мүн. Бүхы сэдьхэлээрээ, бэе махабадаараа оролдон, буряад-монголшуудай һүр һүлдые үргэхэ тухай бодомжолон ябадаг үсөөн хүнүүдэй нэгэн мүн гээд нэрлэе.

- Өөрөө габжа лама байһан минии Лубсан абга хойтодоо буряадууд эндэһээ нүүжэ ябаха гэһэн Соодой ламын үгые өөрынхеэрээ тайлбарилдаг байһан. Энэ хадаа нюуса үгэ гэдэг бэлэй. Буряадууд хэлэ амаяа мартажа, ондоо арадуудаар шуһаяа холижо, үгы болохо гэһэн удхатай гэдэг һэн. Хэлэмнай хадаа изагуурай ехэ бурха­даар түрэһэн дайдатай, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэритэй холбоһон код, шифр гэжэ ойлгоо хадаа бидэнэр мүнөө булта шахуу хосоржо байһан уладууд гээ­шэбди. Энэ муу үйлэдэ зааха эсэргүүсэхэ һанаатай, угайн­гаа домогуудые дамжуул­хаяа һанаа һэм, - гэжэ Цэбэг Цэнгеевич дабтан-дабтан хэлэдэг юм.

Айлтагүйн Нумаа

Үбэр Монголдо, Халха Монголдо нилээн дэлгэрэн­ги “Шэлэн Галзуу баатар” гэһэн баатарлиг үльгэр Бу­ряадтамнай мэдээжэ бэшэ шахуу. Мэдээжэ уран зохёол­шо Баир Дугаров энээниие тододхон хэлээ һэн. Хита­дай арадай дуушан, манай хүндэтэ эгэшэ Айлтагүйн Нумаа бидэниие Пүнсэг Ванжил гэжэ домог суглуу­лагшын үльгэртэй танилсу­улжа, сэтгүүлдээ толилһон байнабди.

Үльгэрэй оршон соо су­гларагшадые оруулха гэһэн удхатайгаар “Шэлэн Галзуу баатар” үльгэрһөө хэһэг ун­шабаб:

...Хэрэм хашаа байгуулһаниинь –

Баруун талын хаалгандань

Барас зүриие зогсоожо,

Барас зүриин дээхэнүүр

Багагүй дайсан магадгүй гээд,

Банчин Богдоор дагадхуулжээ.

Хойтол талын хаалгандань

Хоёр луу зогсоожо,

Хоёр лууень дээхэнүүр

Хоротол дайсан магадгүй гээд,

Хоншон будислаагаар дагадхуулжээ.

Зүүн талын хаалгандань

Зүрии барасые зогсоожо,

Зүрил барасын дээхэнүүр

Зүггүйл дайсан магадгүй гээд,

Зүрхэн тарниие бисалгажээ.

Урда талын хаалгандань

Улаан луу зогсоожо,

Улаан лууень дээхэнүүр

Үстэй дайсан магадгүй гээд,

Уншалгын тарниие бисалгажээ.

Тэнгэриин һомые магадгүй гээд,

Түхөө хулгаар хүреэлүүлжэ,

Тэнэг дайсан магадгүй гээд,

Түмэр утаһаар торложээ -

Аянгын һомони магадгүй гээд,

Алтан лэ хуягаар хүреэлүүлжэ,

Аюулта дайсан магадгүй гээд,

Алтан лэ утаһаар торложээ.

Тойроһон хэрэмэй дундань

Тэнгэриин сагаан шататай,

Түүнээрээ тэнгэридэ гаража,

Юһэн юһын наян нэгэ

Торложо мүргэдэг юумэ байжээ.

Һуумал юһэн ханатай,

Собоо юһэн уняатай,

Субад шэрэ шэгэдхээтэй,

Дэмбүү торгон дээбэритэй,

Хамба торгон хаяабшатай,

Хадай магнаг туургатай –

Иимэл һайхан урда харша байгуулжа,

Эмээл дүүргэхэдэнь,

Заанай яһаар хүреэлжэ,

Загаһанай яһаар эреэлһэн

Хүрин зандан эмээл дүүргэжэ,

Далан лангай ташуур тааруулжээ.

Хэрэм хашаа байгуулһаниинь –

Баруун талын хаалгандань

Барас зүриие зогсоожо,

Барас зүриин дээхэнүүр

Багагүй дайсан магадгүй гээд,

Банчин Богдоор дагадхуулжээ.

Хойтол талын хаалгандань

Хоёр луу зогсоожо,

Хоёр лууень дээхэнүүр

Хоротол дайсан магадгүй гээд,

Хоншон будислаагаар дагадхуулжээ.

Тойроһон хэрэмэй дундань

Тэнгэриин сагаан шататай,

Түүнээрээ тэнгэридэ гаража,

Юһэн юһын наян нэгэ

Торложо мүргэдэг юумэ байжээ.

Пүнсэг Ванжил ахатан һайндэртэ ерэхэ һанаатай зүдхэбэшье бүтэбэгүй, ви­зэтэй холбоотой ябадалһаа. Ехэл халаглаа гэжэ Нумаа аб­гай хөөрөө һэн. Үйлын үреэр дэлхэй дээгүүр тарашаһан буряадуудые үльгэрнайшье хадаа холбожо байдагынь болоо бэшэ гү?

Удаань Нумаа абгай Шэ­нэхээнэй Доржын Улаан Хүбүүнэй дамжуулһан до­могуудые дурадхаа бэлэй. Энэ суглуулбари соонь ямар һонин үгэнүүд бии гээшэб. “Яаһан ашалалгүй хүбүүн бэ”, “Саашаа замаа хөөбэ”, “Нойтон бургааһаар дам­наад” (үргэн татаад, тэлээд гэһэн удхатай), “Тэнүүл, тан­хай хүн”, “Тор болохо ургадаг үбһэн”, “Минии аяаһан шоно” гэхэ мэтэ. Буряад уран зохёо­лой, яряанайшье хэлэндэ хэ­рэглэхээр.

Иимэ домогуудтай танил­саад байхадаа, “Далан доло­он домог” урилдаа соносхохо гэжэ шиидээ һэмди. Тииһээр байтар, Захаамин хангайм­най “һэреэ”. Аймагай за­хиргаанай зүгһөө Долгор­ма Тогмитова нютагайнгаа илагшадые амаршалаа.

Лоп­сон Шенхо­ров

Хабарай һара, һалхинда хүрилһэн шарайтай хүдөөгэй бэшээшэдээ - Түнхэнэй Лоп­сон Дамдинович Шенхо­ровые, Захааминай Енгор­бойн Лубсан Базарович болон Хандажаб Базаро­вич Цыреновүүдые, Буря­ад ороной долоон эрдэни- зэндэмэниин тоодо ородог. Үндэр Баабайн дэргэдэ оршодог Үлэгшэн нютагай Га­лина Будаевна Ринчино­вае харахада, үнэхөөрөөшье, эдэмнай шэнэ мэдээ асар­жа ерэһэндэл, бэеэ зэһэнхэйнүүд, баяраар халинги. Арадайнгаа баялиг үгын ту­ламые нюргандаа үргэлөөд даажа ядаһаар ерээ гү?

Га­лина Ринчино­ва

Лубсан Цыренов ахатанай арадай аман үгэдэ үндэһэлһэн «Мүнгэн тобшо”, бусадшье номуудаа гаргаха­дань туһалаабди. Тэдэнь до­могшуу удхатай хадаа буляа­салдаанай болоод тарашадаг бэлэй.

Үеым нүхэр Галина (Сэ­дэн-Ешэ) Ринчинова 70 наһандаа дүтэлжэ ябаад, сэдьхэлээ нээгээ. Мүнөө бо­лотороо досоогоо хадагала­ад ябаһанаа хөөрэжэ үгөө. Иигэжэ һанаандаа хадуужа, он жэлнүүд соо бүхэли ашаа мэтээр абаад ябаа ха юм гэжэ гайхааб.

- Хэрбэеэ хөөрэжэ үгэ гэжэ хүнэй баадхаагүй һаа, энэм досоом иигээд лэ үлэхэ, хосорхо һэн. Баадха­ха хүнүүдэй байһаниинь лэ болоо. Энэ үдэр наһандам мартагдашагүй үдэр болобо. Шэдитэй үдэр, - гэжэ Сэдэн-Ешэ мэдүүлбэ.

Үнэхөөрөөл, баадхаха газартань баадхажа байга­ад лэ, домогуудаа түүжэ-түүбэрилжэ, үнгэржэ байһан агшан зуурые барижа, шүүрэжэ абаагүй һаа, энэ баяли­гаа алдахамнайл гээшэ.

Хандажаб Цыренов

Хандажаб Цыренов «Хон­гоодор» гэһэн шүлэглэмэл эпическэ дурдалгаа дурад­хаа юм. Анхандаа Сэнгэ Рин­чинов оролдожо, “Ажалай туг” сониндо энэ хүнэй зохё­охы ажалтай танилсуулһан. Наян-Навааһаа хонгоодор­нуудай нүүдэлэй зам тухай “Хонгоодор” соогоо түүрээнэ. Жэгтэйл даа, танилсахада, уншахада.

Үндэр түрэлтэ зонойнгоо түүхые

Үхибүүн ябахадаа шагнаһанаа бэшэбэб.

Үргэлжэлүүлэн бэшэхэхүнүүд байха.

Нарата хун шубуунһаа гарбалтай,

Нангин түрэлтэй хонгоодорой

Юһэн туг һүлдэтэй,

Юһэн сагаан һэеы

Юрын гэртэй

Юһэн сагаан хүрдые

эрьюулһэнтэй адли.

Юумын гамтайгаар гамнажа ерэһэн,

Юһэн галабай һүлдые шэнжэжэ шадаха

Хонгоодор зонойм хонгор баян

Хун сагаан һэеы гэрэй

Домог түүхэ оршобой.

Шүрэ һубад ганса-ганса­ар эмэрюулһэндэл гү, али гүнзэгы худагһаа дүүрэн уһатай хүнэг хүсэлдин өөдэнь татаһандал гү, үргэн тала­да баян ургаса ургуулхын тула бураздаа гаргаһандал гү – нэгэ үгөөр хэлэбэл, хүсэлэл оролдолгын, хүлһөө гаргаһанай ашаар лэ үльгэр домогууднай суглархал даа.

Ондоогоо онсолиг зон даа, домогоо суглуулаг­шаднай, домогоо дамжу­улагшаднай гээ һэм, зу­раглалайнгаа эхиндэ. Энэ баталамжам угаа үнэн бай­на даа гээд түгэсхэлдэнь баталмаар.

Үльгэр домогой баян тэнгэри буугаал һэн даа, тэрэ үдэшэ. Иимэ үдэшэнүүдэй тохёолдоо сагта хэлэмнай, хэблэлнай хэзэ­эдэшье хожорхогүй, хоо һорхогүй.

Аркадий Батомункуевай гэрэл зурагууд

Галина БАЗАРЖАПОВА- ДАШЕЕВА, “Байгал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ