​Буряадуудые уялгалха. Бэшэн дураараа болог

Һурагшад (түрэлхид) түрэл хэлэеэ шэлэжэ шудалаг, мүн ямар хэлэн дээрэ һуралсал абахаяа баһал өөһэдөө мэдэг гэһэн удхатай хуули Гүрэнэй Дүүмэ нёдондо баталаа һэн. Тиин түрэл дайдадаа бүгэдэниие багтааһан буряад арадай эрхэ уданшьегүй хаһагдабал даа.

Сентябриин 1-һээ Улаан-Үдэ хотын 49-дэхи һургуулида буряад хэлэн заагданагүй. Һургуулиин хүтэлбэри хэнэйшье һанамжаар һонирхонгүй, иимэ шиидхэбэри абаа. Теэд бүхы һурагшадай хахад хубинь шахуу буряадууд лэ! Энэ һургуулиин буряад хэлэнэй багша иимэ ябуулгын хэгдэжэ байһан тухай мэдэмсээрээ, заадаг ангидаа асуулта эмхидхэхэдэнь, буряад хүүгэд булта шудалхабди гэжэ харюусаа. Асуултын дүнгүүдтэй захиралаа танилсуулхадань, субботын үдэр факультатив шэнгеэр үзэг гэһэн байна.

“Теэд хэн амаралтын үдэр факультативта ерэхэ һэм даа. Жэшээнь, найман 2-дохи ангинуудһаа арбаад лэ үхибүүд ябажа, буряад хэлэ мүнөө шудална”, - гэжэ тэндэхи багша хэлээ.

Урда долоон хоногто ниислэлэй 32-дохи һургуулида 2-8-дахи ангинуудай дунда буряад хэлэ шудалха-болихо тухай асуулта хэгдэжэ эхилээ. 5-дахи ангиин басаганайнгаа анкетын саарһа абаад ерэхэдэнь, одоол урмамни хухаршоо. 32-дохи һургуулида иимэ асуудал хэзээдэшье табигдадаггүйбайһан юм. Бүхы һурагшадынь 2-6-дахи ангинуудта буряад хэлэ шудалаад, 7-8-дахи ангинуудта Буряадай соёл ба уран зохёол гээд үзэгшэ.

“Манай һургуулида ехэнхинь ород үхибүүд һурадаг. Нэгэ талаараа, тэдэндэ буряад хэлэн, үнэхөөрөөшье, хэрэггүй гэжэ ойлгостой юм ааб даа. Зүгөөр, нүгөө талаараа, энэ хуули бэелүүлжэ, хүүгэдээ хоёр тээшэнь илгажа таһалхадамнай, арадуудаймнай хоорондохи харилсаанда саашадаа муу нүлөө үзүүлхэгүй гү?” – гэжэ түрэлхидэй нэгэн һанамжаараа хубаалдаа һэн.

Энэ хоёр ушар хаража үзэхэдэ, олон буряад һурагшадтай һургуулидань асуулта эмхидхэгдээгүй, харин үсөөн буряадуудтай һургуулида асуулта хэгдээ. Мэхэтэйл байна даа.

32-дохи һургуулиин захирал Татьяна Митрофановагай хэлэһээр, һайн дураараа шудалхые хараалһан хуулиин гараа һэн хойно түрэлхидэй һанамжа хараадаа абангүй байхын аргагүй. Үгы гэбэл, тэдэниие мэхэлһэнтэй адли болоно ха юм.

“Бидэ буряад хэлэ болюулхын тула зорюута асуулта хэнэ бэшэбди. Шадаал һаа, шудалуулхаяа оролдодогбди, - гэжэ Татьяна Геннадьевна ойлгуулна. - Анкетэ соошье бүхы талануудынь хараалагданхай, тэрэ тоодо сэгнэлтын орондо “зачёт/незачёт” табиха гэхэ мэтэ. Юундэб гэхэдэ, олонхи түрэлхид үхибүүдэйнгээ буряад хэлээр муу сэгнэлтэ абахадань дурагүйлхэнэ. Жэшээнь, ород хүүгэдэй бусад предмедүүдээрээ бэрхэ аад, буряад хэлээр “3” абаха ушарнууд олон байдаг”.

Нёдондо 3-дахи ангиин һурагшадай түрэлхид буряад хэлэ үзэхэеэ һананагүйбди гэжэ хандаа һэн. Тиихэдэнь 1-дэхи ангида ороходоо, һуралсалаймнай программатай танилсаад, зүбшөөгөө ха юмта, март-апрель соо энээн тухай асуулта хэхэбди гэжэ найдуулжа байгаад, буряад хэлэ шудалуулаа хаш.

Асуулта апрелиин 15 болотор хэгдэжэ, дүнгүүдэйнь согсологдоһоной удаа зохисотой шиидхэбэри абтаха болоно. Теэд дүнгүүдынь ямар байхаб? 32-дохи һургуулида ехэнхидээ ород хүүгэдэй һурадаг хада, буряад хэлэн газаашалагдаад лэ, басагандаа ондоо һургуули бэдэрхэ баатай болохо хүн гүб? Гэбэшье, Татьяна Митрофановагай тухайламжаар, буряад хэлэнһээ арсалтанууд тиимэ олон байхагүй хэбэртэй.

“Ерэхэ намар 1-дэхи ангида орохо хүүгэдэй (ехэнхиниинь баһа ородууд) түрэлхидэй дунда буряад хэлэ үзэхэ-болихо тухайнь асуулта хэхэдэмнай, арсаһан зон тон үсөөн байна. Энээниие хараада абабал, бүхыдөө һургуули соомнай тиимэ олон һурагшадай арсахыень мэдэнэгүйб. Жэшээнь, зургаан 5-дахи ангинуудай нэгэниинь лэ буряад хэлэнэй орондо ондоо предмет үзэхэл даа. Зүгөөр бү таамаглая. Яаба хээбэшье, асуултын дүнгүүдһээ уламжалан, шиидхэбэри абтаха”, - гэжэ захирал тэмдэглээ.

Буряадай болбосоролой ба эрдэм ухаанай сайд Баяр Жалсановай һанамжаар, заал һаа бултадаа буряад хэлэ үзэгты гэжэ баалахань зүб бэшэ, өөрын лэ дураар шудалха ёһотой. Тиигэбэл буряад хэлэмнай одоол хосорхонь гээшэ ааб даа гэхэдэмни, Баяр Баторович: “Бүгэдөөрөө оролдоо һаамнай, хосорхогүй”, - гэжэ харюусаад, энэ талаар ямар ажалай бэелүүлэгдэжэ байһан тухайнь хөөрэжэ үгөө.

Юуб гэбэл, ерэхэ жэлһээ тусхай мэргэжэлэй дунда һургуулинуудта буряад хэлэн нэбтэрүүлэгдэхэ. Гадна уласаймнай сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэн дээрэ хүмүүжүүлгэ бэелүүлдэг туршалгын 90 бүлэг байгуулагдаха. Иимэ арга баһал үнөөхи шэнэ хуули хараална гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Тиихэдэ уласаймнай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаманай дэргэдэ Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар түб хүдэлжэ эхилэнхэй гэжэ мэдэнэт.

“Буряад хэлэ һургуулида үзэлгын асуудалнуудые шиидхэхэһээ гадна бүхы буряад-монгол туургата дэбисхэр дээрэ - Усть-Ордын тойрог, Үбэр Байгалай хизаар, Үбэр Монгол болон Монголдо буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар ажал ябуулха зорилготой гээшэ. Тиигэжэ бүгэдэ буряадууд хүсэ шадалаа нэгэдүүлжэ, түрэл хэлэеэ заалгын шэнэ онол аргануудые зохёохо, уран зохёол бэшэхэ, литературна хэлэеэ хүгжөөхэбди, - гэжэ Баяр Баторович хэлээ. - Литературна хэлэн дээрээ үндэһэлэнгүй, нютаг аялгаараа тараха, таһарха болоо һаа, буряад арадшье байхамнай хэсүү болошохо”.

Энэ зорилгоор тусхай хэлсээн баталагдаа һэн гэжэ һануулая. Тэрэнэй ёһоор табан жэлэй туршада ябуулагдаха ажалай түсэбүүд табигдаха. Тиигэжэ уласай, можонууд хоорондын, уласхоорондын хэмжээндэ элдэб янзын хэмжээ ябуулганууд бэелүүлэгдэхэ юм.

Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй захирал Баяр Балдановай хэлэһээр, ажал түлэг дундаа. Түбэйхид Түнхэн, Аха аймагуудаар ябажа, тэндэ буряад хэлэн ямар байдалтайб гэжэ хаража ерээ. Һургуулиин багшанартай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдтэй уулзалганууд, һургалгын хэшээлнүүд эмхидхэгдээ. Һаяын сагта Хэжэнгэ аймаг ошохонь.

Буряад хэлэ дураараа үзэхэ болоо хадаа, хэшээлнүүдыень һонирхолтой болгохо хэрэгтэй. Тиимэһээ Саян ба Оюна Забановтанай бэлигтэй гэр бүлын зохёоһон литературна буряад хэлэтэй хүүхэлдэйнүүд, робот, алфавит, микрофон, спиннер мэтын бүтээлнүүд һургуули болон сэсэрлигүүдээр тараагдажа байна. Багшанар тэдэнииень хэрэглэжэ эхилэнхэй.

“Гэбэшье, түрэл хэлэндэнь үхибүүдые һургаха гээшэ ганса багшанар болон хүмүүжүүлэгшэдэй үүргэ бэшэ. Эхэ эсэгын лэ нангин уялга ха юм. Багшын хэдышье оролдоходо, үхибүүн гэртээ эхэ эсэгэтэеэ ородоор шашадаг һаа, түрэлхи хэлэндээ хэзээдэшье һурахагүйл. Энээниие һайн ойлгохо шухала”, - гэжэ Баяр Дашеевич онсолоо.

Тиимэ һэн гэлэй, зүгөөр зарим буряадууднай түрэл хэлэнһээ арсана аа гү гэжэ айхаар. 49-дэхи һургуулиин түрэлхидые абаад үзэхэдэ, буряад хэлыемнай үзүүлэгты гэжэ шууяа татанашьегүй ха юм. Иимэ хадань, миниил һанахада, буряадууд һайн дураараа бэшэ, хэрэгтэй болоо һаань, баалалтааршье түрэл хэлэеэ шудалха ёһотой.

“Хуули, хуули” гэлдэнэбди. Теэд Буряад шэнги уласуудта тусхай хуули зохёохоор байһан байхал даа. Нэгэ һэрихэдээ, Алас Дурнын федеральна тойрогто оруулагдашоод, үгы һаа үхэ үхэтэрөө пенси абангүй, дурата-дурагүйгөөр хүдэлхэ болоод байнал ха юмбибди. Энээн шэнгеэр лэ буряад хадаа заабол үзэг, үшөө хүүгэдэй сэсэрлигтэ болон һургуулида ород хэлэнтэй тэгшэ шудалаг гэһэн хуули гаргажархихада, буряадууд бодолтой юм һаа, арсажа гү, али гомдол барижа гүйлдэхэгүйл даа.

Аркадий Батомункуевай гэрэл зураг