​​Һойрой наадан

Хагсуухан хабарай хо­дорхые хүлеэнгүй, сүлөө саг оложо, һойрой наада буулгаха хүсэлөө энэ үедэ бэелүүлбэб.

Һойр - Буряадтамнайшье, мүн бүхы орон соогуурнай амидардаг, эндээл үбэлжэдэг томо түрэлэй шубуун. Ехэн­хидээ шэлбэһэтэ модотой ой соогуур байрладагшье һаа, холимог ой соошье, на­маг тохойгооршье дайрал­дадаг. Нэгэл байрадаа байха дуратайшье һаа, ямаршьеб шалтагаанаар дүтын ойдо нүүшэдэг.

Һойрнууд ехэ гоё үдэтэйгөөрөө илгардаг. Эрэ һойр бүри ялалзаһан шэгтэй байдаг. Нюрганиинь хүрин хара аад, бүдэнтэй бай­ха. Үбсүүниинь ногоон үнгөөр ялалзаха. Далинуу­дынь хүрин хараар хараг­дадаг. Үшөө тиихэдэ ха­бартаа нидхэнүүдынь ехэ болон бүлхыжэ, нааданайн- гаа үедэ улайшадаг.

Тэдэ ургамал ногоого­ор, сэсэг набшаар, жэмэсээр болон таршаа сохоор, хор­хой шумуулаар хооллодог. Тиимэһээ ой тайгые хамгаа­лагшадай нэгэн гээшэ.

Эдэ шубууд ехээр ниидэдэггүй. Ниидээшье һаа, мододһоо дээшэ гарадаггүй.

Һойрой наадан ехэ һонирхолтой, илангаяа хабартаа. Эрэ һойрнууд өөһэдынгөө дуратай талмай­да жэлһээ жэлдэ сугларжа, наадаяа эхилдэг. Тиихэдээ бэе бэетэеэ ехээр наншал­дадаг. Тиигэжэ хэмнай эгэ­эл хүсэтэй, бэрхэ, һайхан бэ гэжэ элирүүлнэ гээшэ. На­адаяа эхилхэдээ, далияа дэл­гэжэ, һүүлээ дарбайлгажа, хүзүүгээ һунаадаг. Тиигэһээр эмэ һойрнууд ерэжэ буу­ха. Шубуун бүхэнэй түлөө шангахан тулалдаан боло­дог. Илангаяа эмэ шубуудай үсөөн байбал, бүри шангаар тулалдадаг – һулашаг шубу­ун үхэтэрөөшье сохюулжа болохо.

Хара үглөөгүүр, үүрэй һая сайжа эхилхэдэ, нара­най мандахаһаа бүри урда нааданиинь эхилдэг. За­рим һойр ехэтэ хүлеэжэ ядаад, урда үдэрынь ерэ­шоод байдаг. Тиибэшье, хуули буса агнууриһаа, түймэрһөө, үбшэнһөө шубу­уд ехэ хородог болоо, илан­гаяа эрэ һойрнууд. Тиимэһээ нүхэргүй үлэһэн эмэ һойрнууд хурын наадануудта ошожо ниилэдэг. Тиигэжэ холимог шубууд яһала ушар­даг. Теэд тиимэ холимогууд үрэһэгүй юм. Тиигэбэшье тэдэ һойрой нааданда нан­шалдахаяа ерэжэ, ехэ тойбо татадаг муу зантай.

Ажамидаралай нангин хэрэг

Нааданайнгаа һүүлээр эмэ һойр уурхайгаа наада­найнгаа талмайһаа ехэ холо бэшэхэнэ барижа эхилдэг. Һалхигүй, бороо хурада норохогүй газарта багахан хонхорхониие мүшэрнүүдээр оёорлоод, хагда ногоогоор дэлгээд, хүбхэнөөр хушаад, дээгүүрнь үдэ һодоо аятай­хан дэлгэдэг. Иимэ уурхай даб гээд обёорогдохогүй юм. Удааншье болонгүй үндэгэлхэдэнь, 6-һаа 12 бо­лотор бага сага бүдэнтэй шарабтар үндэгэнүүд хэды үдэр соо бии болодог. Тиигэ­эд лэ сагай уларилай дулаан, халуунһаа дулдыдажа, 3–4 долоон хоногто дараха.

Угаа үргэлжэлүүлхэ иимэ ехэ ажал эмэ һойрой хэжэ байхада, эрэнь хөөбэреэ гэ­эжэ гуужадаг. Энэ үедөө тэ­дэнэр бүхы юумэнһээ айжа, бүглүү газараар хорожо, хор­годожо байдаг.

Үндэгэнһөө гарахатаяа адли дальбараануудынь ехэ түргэн өөдөө болодог. Ой тайга соо гүлмэр дальбара­ануудые эдихэ һанаатай үе, һолонгоһоо эхилээд, мэхэ­тэй үнэгэн гээд лэ арьяатан дүүрэн ха юм даа. Эхэ һойр арга шадалаараа шархатаһан мэтэ дайсадай анхаралые өөртөө хандуулжа мэхэлдэг, зарим­даа ами бэеэ хайрлангүй, аюулта дайсадтай тэмсэдэг. Тэрэ үедэ дальбараахану­уд хоргододог. Тиигэбэшье, намар болотор бүхы түлөө эхэнь абаржа шададаггүй. Бэеэр һулануудынь арья­атанай аманда орожо гү, али һүрэгһөө хойнотон һаатаһаар хосордог.

Үбэлэй хүйтэндэ

Үбэлжэхэдөө, һойрнууд багахан һүрэгүүд болон су­глардаг. Үбэлэйнь хоол гэ­хэдэ – мүнхэ ногоон модо­дой шэлбэһэнүүд. Дулаахан үбэл модон дээгүүр аятай­ханаар эдеэлжэ, ехэнхи са­гаа үнгэргэдэг. Теэд шанга хүйтэнэй буухада, шулуун­дал адляар доошоо унажа, саһа руу хородог. Зураг буул­гахада, бүришье һонин. Эгэ­эл ахатаниинь юм гү, нэгэл томониинь далияа хумяад, хүзүүгээ һунаагаад, саһан хүнгэрэг руу сэхэ буудаг. Бэ­шэниинь яахаб даа, тэрэл ар­гаар хойноһоонь шуумайдаг.

Хүр саһан доро бага сага дулаасаад, эдеэлхэеэ гарадаг. Энэл үеые хүлеэжэ, арьяатан тэдэниие барижархидаг.

Р.S. Урда сагһаа буря­адууд һойрой, хурын на­адануудые ехэтэ һонирхожо харадаг байһан. Энээни­ие тон һайнаар хэрэглэжэ, мэдээжэ хатаршан, багша Татьяна Гергесова һайхан хатар зохёоһон юм. Баһал “Тетериин наадан” гэжэ нэрлэһэниинь, олондо ойл­госотой юм. Урдань бару­ун буряадууд иимэ нэрэтэй дуун доро хатаржа байһан.

Александр ГАРМАЕВАЙ гэрэл зураг