​Арьяа-Баалын үбэртэ аяншалгын түб бодохо

Захааминай Санага нютаг бүхы дэлхэй дээрэ эгээл томо буряад һуурин гэжэ тоологдодог. Тэндэхи хүн зон ажабайдалаа шэнэ маягаар зохёожо, ерээдүйдөө баян тарган ажаһууха гэһэн холын хараатай. Тиигэхын тулада Санагынгаа дасанһаа холо бэшэхэнэ томо гэгшын Арьяа-Баала бурханай дүрэ табихаяа бэлдэжэ байнхай.

Олоной хүсөөр

Энэ ехэ буянтай бурхантай үйлэ хэрэг бүтээхын түлөө нигүүлэсхы сэдьхэлэй “Найдал” гэһэн жаса байгуулагдаа. Тэрээниие хүтэлбэрилдэг Солбон Будаевай хэлэһээр, хандиб суглуулгын марафон олоной хабаадалгатайгаар гурба удаа эмхидхэгдээ.

-Захаамин аймагай ажаһуугшад болон манай нютагһаа гарабалтай хүнүүднэй хандиб оруулаа. Түрүүшын хэмжээ ябуулгада 766 мянган түхэриг суглараа. Тиигэжэ Арьяа-Баала бурханайнгаа дүрын армаг бүтээгээбди. 2018 оной декабриин 7-15 үдэрнүүдтэ Захаамин аймаг соогоо баһа нэгэ марафон эмхидхээбди. Эндэ сугларһан 1 сая 600 мянга гаран түхэригтэ композитно материалнуудые Новосибирск хотоһоо захяабди. Мүн тиихэдэ Сагаан һарын үедэ Улаан-Үдэдэ ажамидардаг захааминаархин сугларжа, 813 мянган түхэриг суглуулаа. Буянта хэрэгтэ оролсоһон бултанда баярые хүргэхэ байнаб, - гэжэ Солбон Будаев хөөрэнэ.

Арьяа-Баала бурханай дүрэ мүнөө үедэ Нурселенидэ бүтээгдэжэ байнхай. Мэдээжэ Юрий Мандаганов тэрээн дээрэ хүдэлнэ. Тэрээндэ хэдэн хүдэлмэрилэгшэд туһална.

41 метр үндэртэй 28 метр үргэнтэй дүрые тиимэ бэлэхэнээр Санага абаашажа шадахагүйбди. Арба гаран авто-унаа хүргэхэ болоно.

Арьяа-Баала бурханай табигдаха газарынь мэдэгдэнхэй. Санагын дасанай хойто хада уулын энгэртэ һууринь бэлдэгдээ. Ой модон унагаагдажа сэбэрлэгдээ, харгы хэгдээ. Аймагай ажахынууд тиишэнь 900 гурбалжан метр шлак асаржа туһалаа.

Бүхы ажал хэрэгтэ 8 сая түхэриг хэрэгтэй болохо гээд тоологдонхой.

Диваажанай орондо бүтээгдэхэ

Арьяа-Баала бурханиие бүтээхэ тухай хэлсээн 2015 онһоо эхилээ. Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэлээр тус ажал хэрэг ябуулгадажа байнхай. Санага һууринда иимэ томо бурханай дүрэ табиха гэжэ дэмы заагдаагүй. Юундэб гэхэдэ, үшөө түрүүшын Бандида хамба лама Дамба-Даржаа Заяев Санагые бурхадай орон Диваажин гэжэ нэрлэһэн түүхэтэй.

Арьяа-Баала бурханай иимэ томо дүрэ дэлхэй дээрэ хаанашье үгы гээд хэлэхэ шухала.

Санагын дасанай шэрээтэ Сультим лама

-Арьяа-Баала бодисада эхэ зургаан зүйл хамаг амитанда туһалхаб гэжэ тангариглаһан хадаа хүн зондоо ажабайдалай ямаршье ушарнуудта ходо туһалжа байдаг, - гэжэ Санагын дасанай шээрэтэ Сультим лама хэлэнэ.

Дасан арад зоноо бодхооно

Арьяа-Баала бурхантай Санагын дасан нютагайнгаа хүн зоной һүлдэ дээшэнь үргэхэ гээд һанагдана. Юундэб гэхэдэ, эндэ олоор жиндагууд, мүргэгшэд сугларха, мүн аяншалагшад ерэхэ.

Санагын дасан баян түүхэтэй юм. Аяар холын 1786 ондо байгуулагдаһан түүхэтэй. 1935 ондо тэрэ һандаргагдаа. Нютагай эдэбхитэдэй хүсөөр 1990 ондо дасан шэнээр һэргээгдээ. Тус дасан бодхооһон Ринчин Дулмаевич Зундуев шэрээтэ ламаар томилогдоһон байна. 

Баяр Цыденов (Монлам багша)

Мүн 1993 онһоо хойшо һаяын саг болотор Баяр Цыденов (Монлам багша) шэрээтэ байгаа. Түрүүшын үдэрһөө абаад, тэрэ үрэ дүнтэйгөөр дасанаа һэргээжэ эхилээ, аргагүй ехэ ажал ябуулжа, горитой хубитаяа оруулаа. Нютагайнгаа арад зондо тон хүндэтэй Монлам багша Арадай Хуралай һунгамалаар томилогдоо. Энэ сагта уласайнгаа болон бусад можо хизаарнуудаар ябахадаа, хүн зоной байра байдалтай танилсажа, һайн дүршэлнүүдыень халан абажа ябаа. Тиигэжэ тэдэ жэшээнүүд дээрэ үндэһэлэн, Санага нютагаа яагаад хүгжөөхэб гэжэ ходо һанажа ябаһан байха.

2018 ондо Санагын дасанай Согшон дуган арадай хүсөөр бодхоогдожо, арамнайлагдаа һэн. Барилгада алтан гартай олон нютагаархидаа хабаадуулаа. Иигэжэ дасанайнгаа дэргэдэ гар урлалай мастерской нээжэ, дархашуулые суглуулаа. Тэндэ 3D принтер, хэдэн урлалай станогуудые худалдажа абаа.

Модон дархан Андрей Гармажапов эндэ хүдэлнэ. Тэрэнэй хэлэһээр, 2018 ондо мастерской нээгдэһэн байна.

-Эндээ жодоо модоор дархалнабди. Шэрээ, стул, оро, кресло хэжэ, худалдаанда табинабди. Мүн кухниин гарнитур хүнүүд яһала захина. Ханза олоной захихада гайхалтай байна, - гэжэ Андрей Гармажапов хөөрэнэ.

Холын түсэбүүд

Иигэжэ дасанайнгаа аша буянгаар Арьяа-Баала бурханайнгаа хараса доро Санага нютагаа дээшэнь бодхоохо хэрэг ябуулагдана. Мүнөө үедэ аймагай эрдэм һуралсалай таһагые даагша Ирина Бандеевагай хэлэһээр, “Инновационно Санага” гэһэн түсэл бэелүүлэгдэхэ түсэбтэй.

-Санага һууринда уран гартай дархашуул хэзээдэшье олон байһан. Хара ажалһаа арсадаггүй хүнүүдшье үсөөн бэшэ. Тэдээниие суглуулжа, нютаг нугаяа хүгжөөхэ һанаатайбди, - гэжэ Ирина Бандеева мэдүүлнэ.

Түсэлэй ёһоор, технопарк байгуулхаар түсэблэгдэнхэй. Һүүлэй үедэ ганса Санага һууринда аяар 35 дархашуул ажаһууна. Эдэмнай модоор, түмэрөөр, мүнгөөр дархалдаг хүнүүд. Хэбтэ сохижо шудхадагшье зон бии. Санагада уран зураашадыешье олохот. Бултыень суглуулжа, өөрын хэрэг эрхилэгшэ болгохоор хараалагданхай. Уридшалан тоологдоһоной ёһоор, Санагын дархашуул һара бүри 3 сая түхэригэй элдэб зүйлнүүдые бүтээнэ.

Гэхэтэй хамта, санагынхид үхэр малаа тэжээжэ ажамидардаг. Баһа хүн бүхэндэнь ажал олдохо. Юундэб гэхэдэ, тэдэ агропаркда суглуулагдаха. Хорогүй, химиин холисолгүй эдеэ хоол элбэгээр дэлгэгдэхэ болоно.

Дээрэ нэрлэгдэһэн паркнуудай ашаар аяаншалагшадые, тэрэ тоодо һургуулиин үхибүүдые, оюутадые, мэргэжэлтэдые, санагаархин угтан абахаар бэлэн болохо. Түсэлэй энэ һалбари “Сэбэр Диваажин орон” гэжэ нэрлэгдээ.

-Арьяа-Бааладамнай, дасандамнай мүргэхэ дуратайшуул олон байха гээд һанагдана. Тиимэһээ мүргэлэй харгыгаар ерэгшэдэй тоо 20 мянган хүн гэжэ уридшалан тоологдонхой. Бэеэ эмнэхэ һанаатай хүн зон Санага хүрэхэ байхал. Тэдэнэй тоо 80 мянган хүн хүрэхэ гээд түсэблэгдэнхэй. Мүн тиихэдэ бүхы шэнэ юумээр һонирхожо байдаг аяншалагшад болоно бшуу. Эдээниие 70-аад мянга гээд тоолообди. Бүхы дээрээ ганса Санагада 150 мянга гаран хүн ерэхэ гээд түсэблэнэбди, - гэжэ Ирина Бандеева хөөрэнэ.

Иимэ олон хүнүүдые байлгаха, эдеэлүүлхэ талаар тусхай ажал ябуулагдажа эхилхэ. Найман ханатай модон гэрнүүдые бодхоожо, айлшадые угтаха хараа бодол байна. Мүн тиихэдэ ажаһуугшад өөрын гэртэ айлшадай буудаг этно-газарнуудые зохёохо болоно. Тэндэ ерэһэн хүн зон өөрын гараар үнеэшье һааха аргатай, зунай үедэ үбһэ сабшаха, хорёо соохи шабааһа суглуулжашье магадгүй. Эндэхи оёдолшод буряад хубсаһа хунар оёжо, аяншалагшадые һургахаар бэлэн. Ерэһэн хүн зонтой дүй дүршэлөөрөө хубаалдажа, мүнгэ зөөри олохол.

Санага һууринда байдаг Захаамин аймагай хүгжэмэй һургуулиинхид дуу хатарнуудаараа аяншалагшадые угтажа, һамааруулха аргатай. Уран зураашадшье ажалгүй үлэхэгүйл гээд түсэл зохёогшод мэдүүлнэ.

Үшөө тиихэдэ санагынхид айлшадые буряад хэлэндэ һургажа, ёһо заншалнуудтай танилсуулжа байха. Энээгээр һонирходог хүн зон ерэхэ бэзэ гээд найдагдана. Юуб гэхэдэ, хото городһоо холо тула сэбэр агаараар амилжа, амтатай эдеэ хоол эдижэ, түрэл хэлэеэ шудалха һанаатайшуул үсөөн бэшэ аабза. Хэлэндэ һургаха талаар Санагын дунда һургуули һайн дүй дүршэлтэй.

-Манай нютагай 95 хуби ажаһуугшад түрэл хэлэеэ мэдэдэг, бүхы һанаа бодолоо буряадаар хэлэдэг. “Түрэлхи хэлэн” гэһэн түсэл һургуулидамнай аяар долоон жэл соо бэелүүлэгдэнэ, - гэжэ һүүлэй жэлнүүдтэ Санагын һургуулиин захиралаар хүдэлһэн Ирина Бандеева тэмдэглэнэ.

Холын хараатай Санага нютагаархин Диваажанай нютагта жаргажа, Буряад ороноо холо ойгуур суурхуулжа һуухал.

Авторай зурагууд