​Уг удамаа уудалан

Зунай зулгы саг тэгнэжэ, буурал эхэ Буряадайм­най нютаг нугануудта обоо уулануудаа тахижа, уг гарбалаа хүндэлһэн найр нааданууд үнгэрбэ. Арад зоной урда сагһаа сахижа ябаһан угайнгаа заншала­ар үнгэргэгдэһэн эдэ буян­та хэрэгүүдэй удаа Сэлэнгэ аймагай Ташарай номой санда хизаар ороноо шэн­жэлэгшэд, уг удамаа уудалагшад «Уг гарбалай холбоо» гэһэн ээлжээтэ дүхэриг шэрээ олоной ха­баадалгатайгаар эмхидхэ­бэ.

Доржи Намсараев Роза Нимаева хоёрой «Тоонто ню­таг - Юрөө голой эгээл на­рата Наран нютаг», Валерий Доржиевай «Ацуулаһаа На­маг хүрэтэр», багшын ажалай ветеранууд Клара Аюшеева, Должид Даксанова, номой сангай ажалшан Светлана Нимбуева гурбанай бэлдэһэн «Үдэнгэ. Үдэнгынхид» болон Любовь Абаева Доржи Намса­раев хоёрой «Сэлэнгэмни – 2» гэһэн номууд нара хаража, үргэн олониитэдэ хүрэбэ.

Эдэ номууд урданай болон мүнөөнэйшье үнгэтэ гэрэл зурагуудаар элбэгээр шэмэ­глэгдэнхэй, хатуу хабтаһатай, елэгэр бүхэ саарһанда барлагдаһан – хэдэн үе зоной уншахаар хэблэгдээ гэжэ ур­машамаар.

«Тоонто нютаг – угай хол­боон» гэжэ ном 15 ботиһоо бүридэнэ. Мүнөө хэлсэгдэһэн «Ацуулаһаа Намаг хүрэтэр» 14-дэхинь, Роза Нимаевагай бэлдэһэн «Тоонто нютаг - Юрөө голой эгээл нарата На­ран нютаг» 15-дахинь болоно.

“Ацуулаһаа Намаг хүрэтэр” гэһэн ном тэндэхи нютагуу­дай түүхэ шэнжэлээд, тэндэ ажаһуудаг ехэнхидээ хатигад (хатагин) угай хүн зон тухай хөөрэгдэнэ. Хатигад зон урда сагһаа ехэ ламанараараа су­утай – аяар зургаан Бандида Хамба ламанартай!

«Тоонто нютаг - Юрөө го­лой эгээл нарата Наран ню­таг» гэжэ ном Юрөөгэй гол, ехэнхидээ энэ дуулим дайдын Наран нютаг, тэндэхи угуу­дай хүн зон тухай домоглоно. Мүн баһа бэшэшье нютагуу­дай нэрэнүүд эндэ тайлбари­лагдана. Мүнөө Наран нютаг Ташарай сомоной бүридэлдэ ороно. 1810 ондо баригдаһан Юрөөгэй дасанай дэлгэрэнгы түүхэ, ламанар, Бүрин хаан тухай домогууд тус ном соо үгтөө. Тиигээд лэ нютагай зо­ной угууд дэлгэрэнгыгээр бэ­шэгдээ. Уг удамаа суурхуулһан олон хүнүүд тухай зураглал­нууд үгтэнхэй.

Түрүү хүнүүдээ түүрээн магтана

Эндэ Роза Жамсуевна авторай Алагүй (Алгы) уг нэн түрүүн дурдая. Урда сагта хуушан монголоор Дамчей Цыдыпов угайнгаа һарбаалжаниие Хүсэриһөө эхилээд, найман үе хүрэтэр бэшэһэн байгаа. Мүнөө 14 үе болоод байна. Роза Жамсуев­на угайнгаа домогһоо эхилжэ, бүгэдэ зоноо тоолоо. Үбгэн баабай Морхоозойн хоёр хүбүүд, табан басагадай үри һадаһадые болон Эсэгын ехэ дайнда Ленинград хамгаал­жа, баатарай үхэлөөр унаһан Жамсо Морхозоевич эсэгын­гээ гэр бүлэ тухай дэлгэрэн­гыгээр бэшээ.

Роза Жамсуевна Нимаева

Мүн баһа нагаса талын­гаа уг бэшэһыень богонёор дурдая. Харанууд угай Со­одой, тэрэнэй хүбүүн Сонго­одор хоёр хүбүүтэй: Галтай, Алтай (Амар). Амар Буйра ба Бордуушха хүбүүдтэй. Буй­ра 4 хүбүүтэй: Түбшэн, Рэг­зэн, Цэбэг, Ринчин. Ринчин хадаа Лодойба, Шүхэй гэжэ хоёр хүбүүтэй. Лодой болбол Аюша гэжэ хүбүүтэй, Шүхэй 4 хүбүүтэй, 5 басагатай. Эдээнһээл Роза Жамсуевна­гай нагасатан тараһан байна. Нагасатанаа мүнөө 11-дэхи үе хүрэтэр бэшээд, Шүхэйн хүбүүн мэдээжэ лама Шагжа Ринчинов тухай дэлгэрэнгы­гээр бэшэнэ. Тэрэ Монголой Богдын хүреэндэ һураһан лама Гэгээтэйн, Юрөөгэйнгөө дасанай шэрээтэ байгаа. 1905 ондо зарлагдаһан бүгэдэ бу­ряадуудай түрүүшын хурал­даанда хабаадаа, буряадуудай түлөөлэгшөөр Николай ха­аниие бараалхаа. 1906 оной мартын 4-һөө апрелиин 14 болотор Санкт-Петербургда буряадууд болон хальмагуу­дай хамтын ехэ хуралдаанда хабаадаа. 1913 ондо Халхын Богдо Жэвзэндамба гэгээни­ие хаан болоһоорнь амаршал­хадань, Богдо гэгээн тэрэниие 2-дохи шатын Эрдэнитэ Вачи­рай орденоор шагнаһан юм.

Тэрэнэй дүү Даша Бару­ун Жууда һураһан аад, одхон хүбүүн һэн тула ахынгаа заа­баряар гэрлээ. Үшөө нэгэ Бал­дан Самбуевич нагасань баһа лама байһан аад, сүлэгдөө. 1948 ондо сүлэлгэһөө табиг­дажа, Зэдын Ёнхорто һуу- рижаа. Түрүү хонишон Балдан Дабаев Зэдын эгээл түрүүшын Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Иигээд лэ энэ баян угай бэрхэшүүлые бэшэжэл байбал, сонинойм­ной хуудаһанууд хүрэхэгүй байна.

- Дари-Дулма эгэшэтэеэ Долгоржаб нагаса эмгэйһээ шагнаһан угайнгаа изагуур хүсэд дүүрэн болгохо гэлсээ һэмди. Тиигээд лэ бэдэрэл­гын ехэ ажал ябуулагдаа. Зэ­дын Сагаатай, Белоозёрск, Петропавловка, Инзагата нютагуудаар, Улаан-Үдөөр, Сэлэндүүмээр, Гусиноозёр­скоор, Оронгоор, Ташараар яһала ябагдаа, - гэжэ Роза Ни­маева хөөрэнэ.

Үеын үедэ мартагдахагүй

Ташарай номой санда Бу­ряадай дээдэ һургуулинуудай багша ябаһан түүхын эрдэ­мэй доктор, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, олон номуу­дай автор Даба Нимаевай зохёохы, шэнжэлхы ажалда зорюулагдаһан булан бай­гуулагдаа. Номуудай, сонин, сэтгүүлнүүдэй, һурагшадай бэлдэһэн шэнжэлгын ажал­нуудай «Уг гарбалай холбоо» гэһэн үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Музей соо нютагай түүхэ, до­могууд, нютагай суута хүнүүд тухай баян материалнууд дэл­гээтэй.

Дүхэриг шэрээдэ хабаадаһан зон номууд тухай хөөрэлдэхэдөө, тэдэнэй зон­до хэрэгтэйень эзэлүүдгүй тэмдэглээ. Иигэжэ мүнөө саг­та хаа-яагүй тарашаһан Сэ­лэнгын буряадуудай уг удам, түүхэ шэнжэлһэн туйлай ехэ ажал ябуулагдаа гэжэ онсолон хэлээ.

«Тоонто нютаг – мартагдаагүй түрэлхид» гэһэн ниитэ гаршаг доро хэб лүүлэгдэһэн 15 ном тухай­гаа Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүн Доржо Намсараев дүхэриг шэрээ­дэ сугларһан зондо хөөрөө. Любовь Абаеватай тэрэ хүсөө нэгэдүүлжэ, бүхы шэнжэлэлгэнүүдые согсолжо, «Сэлэнгэмни» гэжэ нэрэтэйгээр түрүүшын боти хэблүүлээ. Хоёрдохи ботинь бэлдэгдээд, хэблэг­дэжэ байна. 3-дахи ботиин материалнууд суглуулаг­дана. Эдэ номууд Сэлэнгэ аймагай байгуулагдаһаар 100 жэлэй тэбхэр ойдо (1923-2023) зорюулагда- на. Тиимэһээ уг удхаяа хүндэлдэг зон өөһэдынгөө түүхэ мүнхэрүүлхэеэ орол­догты, 3-дахи ботидо мате­риалнуудые суглуулалсагты гэжэ Доржо Цыренжапович уряална.

Клара Аюшеева, Дол­жид Даксанова – багшын ажалай ветеранууд, номой сангай ажалшан Светлана Нимбуева гурбан Үдэнгэ ту­хайгаа бэшэһэнээ хөөрэжэ, ном хэблүүлхэдэнь туһалһан зон нүхэдтөө баяраа мэдүүлээ.

Наһатайшуулай зүгһөө Роза Ильинична Балдакова нютаг нугынгаа түүхые хүсэд дүүрэнээр залуу үетэндөө дамжуулжа байһамнай ехэл һайн гэжэ тэмдэглэбэ. Түрүү хонишодой нэгэн ябаһан Ма­рия Цыбикжаповна Цыбикжа­пова, эдэбхитэн, багша ябаһан Сэсэгма Балдоржиевна Табха­рова, Соёлой байшанай захи­рал Дари Цыденовна Дашпи­лова гэгшэд өөһэдынгөө уг удам шэнжэлжэ, номой 3-дахи ботидо оруулхабди гэжэ най­дуулаа.

Нютагай сомон дарга Түмэн Цыденешеевич Цы­дыпов сугларагшадта бая­раа мэдүүлжэ, нютагайнгаа зоной эдэбхитэй байһанда ехэтэ баярлажа, авторнуудта бэлэгүүдые барюулаа.

Залуушуул уг удамаа мэдэ­жэ, угтамнай мэдээжэ хүнүүд байһан гэжэ омогорхожо яба­ха, - гэжэ номой сангай ажал­шан Светлана Балдановна Дарханова баярлаа.

Багшын ажалай ветеран Галина Дамдиновна Чагдуро­ва, Эльвира Жамсарановна Сабахаева, Рыгзыдма Ива­новна Чагдурова гурбан Роза Жамсуевнае амаршалжа, бэ­лэг баряа.

Һургуулиин шаби Эрже­на Очирова сугларһан һу- рагшадай зүгһөө үгэ хэлэхэ­дээ, хизаар ороноо, уг удамаа шэнжэлжэ, ургажа ябаһан эдиршүүлдэ дамжуулжа бай- һандань аха захатандаа ехэ баяр хүргөө.

Сэлэнгээрхидэй дэмбэрэл­тэ жэшээгээр бэшэшье буряа­дууднай иимэ хэрэг үйлэдэхэ бэзэ. Нютаг нютагуудаар иимэ ажал ябуулагдадаг. Гэбэшье, иимэ олоор ном болгогдожо хэблүүлэгдээгүй байһаар.

Роза НИМАЕВАГАЙ дурадхаһан гэрэл зурагууд