​​Хадын оройдо харагдадаг бүргэд

Буряадай бүргэд шу­буун. Һүрөөтэ түхэлһөөнь сэдьхэлдэм гай­хал, бишэрэл түрэдэг. Тон һайхан энэ томо шубуутай анха түрүүн Баргажанай дархан газараар ябахадаа уулзаа һэм. Тиихэдэ аян за­майм эхин байжа, орёохон дабалтанууд гаталагдаа бэ­лэй. Тэрэ гэһээр хэдэн жэл һубарин ошоо. Бүргэдтэй бусад уулзалганууд бай­гаашье ааб даа. Юундэб гэхэдэ, хадын орьёл руу хараһан харгымни уһа мүрэнэй эрьеэр зубшадаг ха юм. Теэдшье бүргэд шу­буу зорюута буулгаха хүсэл бии. Тэрэнээ ерэхэ намар лэ хүсэлдүүлхэб.

Сагаан һүүлтэ бүргэд Бу­ряадта эгээл томо бэетэй арьяата шубуун юм. Эрэ шу­бууниинь 4 килограмм, эмэ шубууниинь 6,5 килограмм хүрэдэг байна. Бүхы бэень хүри-улаан үнгэтэй, харин оодон һүүлынь лэ саб-сагаан юм. Тиимэһээл сагаан һүүлтэ бүргэд гэжэ нэрлэгдээ. Дэл­хэйдэ нилээд дэлгэрэнги - Еврази түбиин бүхы бу­лангаар таранхай. Гэбэшье Буряадта 40 бүлэ бүргэдүүд тоологдоно гээд, эрдэмтэд элирүүлээ. Тиимэһээ сагаан һүүлтэ бүргэдтэй уулзахам­най ехэ хоморой.

Буряадай дэбисхэр дээрэ Байгалай зүүн хойто эрьеэр, Яруунада, Дээдэ Ангарай дэр­гэдэ иимэ бүргэд шубуу хара­жа болоно. Гадна Баргажанай талада адаглахаар. 1994 оной июль һарада Баргажанай дар­хан газарай Амту нуурай дэр­гэдэ Чехиин эрдэмтэд Ийржи Мликовский П. Лумпе хоёр анха түрүүн сагаан һүүлтэ бүргэд шубуу обёорһон юм. Саашадаа Баргажан голой зүүн эрьедэ оршодог Балан-Тамур нуурай дэргэдэ шу­буунай уурхайнь олдоһон. Мүнөө сагаан һүүлтэ бүргэд шубуудые Балан-Тамур, Амту болон Чуригто нуурнуудай хажуугаар харахаар. Баргажа­най дархан газарта 1-2 бүлэ бүргэд ажамидардаг. Тэдэни­ие буулгаха аза талаан намда тудаһан байна.

Сагаан һүүлтэ бүргэд шу­буун нэгэл удаа бүлэ байгуул­даг. Эмэ шубууниинь үргэлжэ хоёр үндэгэ, хаа-яа нэгэ гү, али гурбан үндэгэ дарадаг байна. Тиихэдээ 35-40 үдэрэй туршада һуужа, дальбараагаа гаргадаг. Һая бултайһан даль­бараань хоёр һарын туршада уурхай соо һуудаг. Ниидэжэ эхилхэдээшье, уурхайһаа холо ошодоггүй. Юундэб гэхэ­дэ, эжы абань эдеэлүүлжэ байдаг.

Загаһа нугаһаар баян нуу­рай дэргэдэхи үндэр модоной орой дээрэ бүргэд шубуун уурхайгаа түхеэрдэг гурим­тай. Тэрэниие үргээгээгүй һаа, олохон жэлдэ байгуулһан уурхайгаа орхихогүй, үшөө жэл бүри шэнэлэн байха. Томо мүшэрөөр тоб-байса уурхайгаа баридаг юм. Тэ­рэнь саашадаа бүри үргэн бо­лошодог.

Нуурай эрьедэ ажамидар­даг тула, гол түлэб загаһаар бэеэ тэжээдэг. Загаһа оно­жорхибол, шууд доошоо ни­идээд, нюдэ сабшаха зуура барижархидаг. Хэрэг гара­бал, уһан руу шунган ороод абаха. Агнуури хэхыень ха­рахада ехэ һүрөөтэй. Агну­уриин үедэ алдахыень арай хараагүйб.

Мүнөө дээрээ сагаан һүүлтэ бүргэд Ородой Холбоото Уласай Улаан дэбтэртэ оруу­лагданхай. Уһа мүрэнэй шэр­гэжэ эхилбэл, хуули бусаар агнуури хэбэл, иимэ бүргэд шубуун үсөөржэ магад. Теэд­шье Буряадай дархан газар­тал ажамидардаг хадаа бүри олон болохо бэзэ гээд найда­наб.

Александр ГАРМАЕВАЙ гэрэл зураг