​​Арһа, нооһоной аша туһа

Урдань амитанай арһан гээшэ хүнэй ажабайдалда айхабтар ехэ үүргэ дүүргэдэг байгаа. Хүн арһаар хубсаһа хунар, гутал, бэеэ ар­шалха хуяг, эдеэ хоолоо хадагалха амһарта, гэр байраяа бүтээдэг байһан. Тэрэнэй хажуугаар, арһан хадаа андалдаа наймаанайшье ха­рилсаануудта мүнгэнэй орондо зөөри зөөшэ боложо үгэдэг байһан гэжэ мэдэнэбди.

Манай буряад арад хэр угһаа хой­шо табан хушуу мал үсхэбэрилжэ, ашаг олзыень хэрэглэн, амидаран һууһан түүхэтэй юм. Мүнөө сагай оршон байдалда хубсаһа бүтээдэг элдэб бүдэй зүйлнүүд тоолошогүй олон болоошье һаань, буряад зон жэнхэни арадайнгаа заншал һэргээн, хониной арһа ба нооһо хэрэглэхэ ёһотойбди. Энэ толилолго соогоо буряад хүнэй ажабайдалда хониной арһан, нооһон ямар удха шанартайб, үүргэтэйб, юундэ бидэ тэрэниие хэ­рэглэхэ ёһотойбибди гэһэн асуудал­нуудта харюунуудые суг хамта бэ­дэрхэ хүсэлтэйбди.

Хониной арһан хадаа онсо шэнжэ­тэй - элшэ хүсэ үгэдэг, хүнэй бэе сэдь­хэлдэ эм домто нүлөө үзүүлдэг. Хони ямаанай арһан буряад хүнэй ажами­даралай алишье сагта - түрэхэһөө эхилээд наһанай эсэс хүрэтэр ходо хэрэглэгдэжэ ябаа.

Нарай хүүгэдтэ туһа ехэтэй

Урдандаа буряадууд һая түрэһэн нарай нялха хүүгэдые нимгэн арһан соо мансылжа, һуури болгон орё­одог байгаа. Үхибүүнэй үлгы бэл­дэхэдээ, хэдэн хурьганай зөөлэхэн арһануудаар хушадаг заншал бии. Шээгээшье һаань, шээһэниинь доошоо урдаад, арһанай нооһон тэрэ дары хуурай болоод, хүүгэд шээһэндээ шатажа, хайруулжа, ну­ража байгаагүй, мүнөөнэй памперс шэнги шэнжэтэй. Тэрэ арһануудые угаахадашье бэлэн ха юм даа.

Мүнөө сагта хурьганай хүнгэхэн арһаар жаахан үхибүүдтэ дүрбэлжэн түхэлтэй конвертнүүдые оёдог бо­лонхой, энэнь һайшаалтай. Бэеын ульһа һайнаар баридаг, шииг нойто түлхеэд, хуурай байжа шададаг арһан соо жаахан хүүгэд жэлэй дүрбэн сагта бэеэ адли жэгдэ аятайханаар мэдэрдэг. Юундэб гэхэдэ, хониной арһан хүйтэндэ дааруулдаггүй, ха­луунда хүлэрүүлдэггүй, иимэ онсо шэнжыень ойлгоһон залуушуул тус хубсаһа шэлэнэ.

Хониной гү, али хурьганай арһан дээрэ үхибүүгээ унтуулхада тон һайн: тэрэ һайн унтаха, нойрынь удаан саг соо үргэлжэлхэ, садата­раа унтаһан үхибүүн һэрюун бай­ха сагтаа амгалан тайбан наадаха, зүбөөр хүгжэхэ. Нарай хүүгэдэй ехэ­эр гэдэһээ дүүрэхэдэнь, хониной арһаар гэдэһыень орёоходо һайн, бэень халаад, досоонь үбдэхэеэ бо­лидог.

Байгаалиһаа тиимэ табисуур­тай ха юм даа нооһон - буржагар соонь агаар мушхаран эрьелдээд, түргэн хатадаг, тиимэһээ үхибүүн хүлэрдэггүй, нурадаггүй ба үшөө нэгэ тон гайхалтай шэнжэ гэхэдэ – хүнэй арһан хатадаггүй. Юундэб гэхэдэ, хониной арһан соо байһан зунгагайнь үлэгдэл - ланолин гээ­шэ хүнэй арһанда тон һайн нүлөө үзүүлдэг, арһанай зохолоо юумэ усадхадаг.

Буряадууд урданһаа дутуу гараһан хүүгэдые хурьганай арһаар хүл дээрэнь гаргадаг байһан. Дутуу гараһан үхибүүн дулаагаа барижа шадахагүй, бэеынь шэгнүүр удаан нэмэдэг. Тиимэһээ ульһа үгэдэг, ду­лаагаа баридаг хониной арһан тон тааруу байгаа.

Мүнөө Европын олон гүрэнүүдтэ үхибүүгээ нарайһаань хониной, хурьганай арһан дээ­рэ унтуулдаг заншалтай болоо. Хониной арһан тон сэбэр, ал­лерги үгэдэггүй материал гээшэ - үхибүүнэй элдэб халдабарита үбшэндэ дайруулхань бага, эде­эрлэн хүгжэдэг элдэб арһанай үбшөөр үбдэдэггүй гэжэ эмшэдэй шэнжэлэлгэнүүд тэмдэглэнэ.

Дулаасуулхын хажуугаар, хурь­ганай арһан хүүгэдэй зан абари номгоруулдаг, шуһанай гүйдэлыень һайжаруулдаг, гэдэһэ досоонь дүүрэхэеэ болидог, уураг тархиинь даралта бараг болодог, тэрээнһээ уламжалһан толгойн үбшэн, һанаа зоболго, муугаар унталга ба мууга­ар эдилгэ гээшэ усадхагдадаг. Бал­сангуудаа шангаар бажуудаг хүүгэд бэеэ һула табижа һурана.

Хониной арһан, нооһон хадаа ма­най буряад арадаймнай жэнхэни зүйл хадань, үхибүүдэйнгээ элүүр мэндэ ургахын, хүгжэхын тула бай­гаалиин бэлэглэһэн энэ зүйлөө дүүрэн дээрэнь хэрэглэхэ байгаа бэшэ гүбди гэжэ һанагдана.

Боро аргада хэрэглэгдэдэг тушаань

Нооһоной үһэн бүхэн бэе бэетэеэ үрэсэлдөөд, электростатическа тал­май бии болгожо, хүнэй махабадта, досоохи байдалдань туһа хүргэнэ. Тиихэдээ, нооһон хүнэй бэедэ ходо нэгэ хүнгэхэн эльбэлгэ (массаж) үгэжэ байха аргатай. Хониной арһан дээрэ унтаһан хүн дары һэргэдэг, тэнхээ ородог, эндэ тэндэнь хадха­даг үбшэн буурадаг, нюрга һээрнь үбдэхэеэ болидог.

Бэеын яһа уһанай, үе мүсын хүйтэ абаад байхада, нооһоной хуурай ду­лаагаар аргалдаг. Зоо шэдэрхэдээ, хүл гарай үбдэхэдэ, хурьганай арһа архяар норгоод дары шабахада, үбшэн түргэн бууража, хүнэй нугы­ха, тонгойхо, хүдэлхэ аргань түргэн заһардаг.

Шэхэн булагтаад гү, али хамар гайморит үбшэндэ нэрбэгдээ бол­бол, хуурай нооһоор дулаасуулха, шаруулха хэрэгтэй.

Хүзүүнэй булшархайн хабдахада, хуурай нооһо дабһаар үбэнүүлээд, марляар орёогоод, унтахын урда тээ шабаха. Тэрэ уялаагаа үдэр бүхэн һэлгэхэ.

Нооһон оймһо үмдэхэдэ, булай һайн, хамшаг зайсуулха. Арһан пу­пайха, хантууза нюсэгэн бэе дээ­рээ үмдэхэдэ, хүхэ ханяадан түргэн һайн болодог. Хухарһан яһанай гипс тайлаһанай удаа, нооһоор орёогоод, саашань эдэгээхэ. Яһан бүхөөр урга­ха. Хэбтэриин хүндэ нооһон аргагүй ехэ аша туһатай. Бэень норохогүй, нурахагүй, холохогүй, яра шархада диилдэхэгүй. Хониной арһан, нооһон хүнэй бэе махабадта иимэ ехэ туһа хүргэдэг! Эндэ нэгэ ажаглалта хэлэ­хэнь шухала, дээрэ хэлэгдээшэ ёһо заншалнууд, боро арганууд гараа­раа элдэгдэһэн арһанда хамаатай. Мүнөө сагта элдэб янзын химическэ нэмэлтэнүүдые хэрэглэн элдэдэг бо­лонхой.

Арһа элдэлгэ тухай аминдань бэшэхэбди. Энэ ажал хадаа ехэ саг эдидэг - хүндэ ажал байһан. Теэд эдэ бүхы ажалые гансал эхэнэрнүүд хэдэг байгаа. Мүнөө гараараа элдэ­дэг зон үсөөн боложол байна. Харин арһа элдэлгын эрдэм мэдэсэ үеһөө үедэ дамжуулагдадаг байһан хойноо, үгы болошоогүй гэжэ найдамаар!