​​Хүдөө ажахыда рободууд хүдэлхэ гү?

Буряадай эрдэмтэд Монголдо

 ажахыда намарай ха­луун хаһа эхилэнхэй. Хаа-хаанагүй ургаса хуряалган түлэг дундаа. Буряадтамнай ямар таряа тарижа, үрэ дүнтэйгөөр ажал ябуулхаб гэжэ Россельхоз- түбэй дарга Намжил Мардваевтай хөөрэлдөө урдахи дугаарта толи­лоо һэмди. Мүнөө үргэлжэлэлынь - танай анхаралда.

- Намжил Бадмаевич! Анхан Монгол ороной, илангаяа Сэлэнгэ аймагай ажахынууд манай Буряад Уласай бүхы туйлалтануудые ха­лан абажа, туршалгын ажал ябу­улдаг бэлэй. Мүнөө сагта энэ хани барисаан хэр гээшэб?

- Манай селекционернүүд ехэл амжалтатай ажал ябуулдаг байһан гэжэ хэлээ бэлэйб. Манай эндэ гаргагдаһан һайн үрэһэнүүд мүнөө ганса Сибириин бэшэ, бүхы Монгол ороной үрэһэнэй жасын үндэһэн бо­лонхой гэжэ онсолон тэмдэглэе. Ма­най эхэ үрэһэ абажа, эрдэм шэнжэ­лэлгын, селекциин түбүүдээр элдэб янзын түхэл, илангаяа ган гасуурһаа хохидохогүй, хуурай уларилда таара­ма сортнууд бии болгогдоно. 20-ёод жэлэй саана манай селекциин мэр­гэжэлтэд, эрдэмтэд Монголдо үрэһэ байгуулгын талаар дүршэлөөрөө хубаалдадаг һэн. Одоо бидэниие бурхад шэнгеэр һанадаг бэлэй. Ха­рин мүнөө монголшууд шэнжэлэл­гын ажалдаа хэдэн алхам урагшаа дабшаа. Манай “Буряадай 34” гэһэн сорт дээрэ “Дарханай 34” гэһэн янза бии болгоо. Манай “Сэлэнгэ” гэһэн янзаһаа “Дархан 144” гээд бии бол­гоо. Иигэжэ Монголой хүдөө ажа­хын эрдэмтэд шэнжэлгэ хэ хэһээр, бидэнһээ бэрхэ болоо бшуу даа. Бидэ багшанарынь байгаабди, зүбшэл үгэжэ, ухаа заажа, дүршэлөөрөө ху­баалдажа байһан аад, мүнөө боло­ходо, шабинарһаа һурахаяа, тэдэнэй туйлалтануудтайнь танилсахаяа ошожо байнабди. Урда Солонгосой онол аргатай Молекулярна генети­кын лаборатори нээнхэй, мэргэжэл­тэдээ Солонгосто зорюута һургаад, шэнэ оньһото аргаар шэнжэлэлгын ажал ехэ урагшатай ябуулна. Манда тиимэ юумэн үгы ха юм даа.

- Монгол орондо ганса таряа бэшэ, мүн огородой эдеэ, хартааб­ха гээд баһал элбэгээр ургуулдаг болоо бэшэ гү?

- Зүб даа. Тэрэ молекулярна тур­шалгын түб соо элдэб үбшэндэ нэрбэгдэхэгүй хартаабхын үрэһэ байгуулаа. Анхан ашаанай машина­ар манһаа хартаабха шэрэдэг һааб даа. Үбэлдөө арһан хүнжэлнүүдээр хушаад лэ абаашажа байгаа. Монгол орондо хэрэглэгдэхэ хартаабхын 90 хубинь Буряад Уласта ургуулагдадаг байгаа. Мүнөө манһаа һайнаар хар­таабха ургуулдаг болонхой. “Монгол төмс” гэжэ эблэл байгууланхай, “Най­рамдах” гэһэн ажахы бии болоо. Ехэ олон ажахынууд хартаабха ургуул­на. Жэшээнь, хартаабхын үйлэдбэри аяар 35 дахин дээшэлээ, огородой эдеэ 6 дахин ехэ болгоо. Тиигэжэ үйлэдбэриеэ ехэ дээшэлүүлээ. Тэрэ гэһээр Монголдо малай һалбари тон ехээр хүгжөөгдөө. Реформын урда тээ 20 сая толгой малтай байһан һаа, мүнөө 80 сая малтай болоо. Эндэ һаяхана 150 мянган тонно таряа та­рижа байдаг һаа, мүнөө 500 гаран мянган тонно ургуулдаг болонхой. Харин бидэ хони малаа аяар 6 дахин бага болгообди.

- Энэ ямар юумэнһээ болоно гээшэб? Монголдо мүнгэн ехээр һомологдоно гээшэ гү?

- Тиимэшье бэшэ. Жэшээнь, Дарханай институт руу манһаа ехэ мүнгэ һомологдодоггүй. Техникын талаар бидэниие хүсөөд, үлүү гараа. Манай ажахынуудай һандархада, бүхы хуушан хэрэгсэлнүүдыемнай худалдажа абаад, канадска техникэ­тэй нэгэдүүлэн, асари хүсэтэй тех­нологитой болоо. Монголдо томо холдингһоо эхилээд, багахан үмсын ажахынууд гээд хэдэн һалбаринууд урагшатай ажалаа ябуулна. Гүрэнэй талаһаа манһаа ехэ мүнгэн үгтэнэгүйл даа, зүгөөр хүдөө ажахы­даа хандасань ондоо. Бодомжотой, ухаалдижа ажалаа ябуулна. Бидэнэй хониёо 6 дахин үсөөрүүлхэдэмнай, Монголдо 4 дахин олошоруулаа. Сагай уларилшье манда орходоо, хүшэршэг ха юм. Манһаа урагша байхадаа, ган гасуурташье ехээр хо­хидодог, гэхэ зуура ухаатайгаар ажа­лаа ябуулна ха юм даа. Бидэ манай эндэ ургахагүй гэнэбди, харин Мон­голой ябуулһан ажалай жэшээгээр харахада, сагай уларилдаа тааруул­ма оньһото аргаар хүгжэжэ болохо­ор үрэ дүншье гарана ха юм. Бидэн шэнги бэшэ, тэндэ урдын заншалта ажахын ёһо түхэлөө алдаагүй, улам хүгжөөжэ, мүнөө үеын сагай эрилтэ­дэ тааруулаа.

- Манай эндэ хүдөө ажахы саа­шадаа хүгжэхэ гээшэ гү?

- Манай эндэ хүдөө ажахы хүгжөөхэ арга боломжо бии ааб даа. Манай улас хүдөө ажахын шэглэлэй можо нютаг ха юм. Зүгөөр гүрэнэй зүб бодолго хэрэгтэй. Хаана ямар юумэ хэхэб, хаана юу хүгжөөхэб гэжэ бодомжолоод, юуниинь түрүүн бэ, юуниинь шухалаб гэжэ зорилго ур­даа табиха. Нэн түрүүн үйлэдбэри эрхилэгдэхэ ёһотой. Харин ямар нэгэ пиар-кампанинууд, үргэн дэлисэтэй хэмжээнүүд хамагай урда табигдаха ёһогүй бшуу. Бодомжотойгоор хан­дажа, нэн түрүүн үйлэдбэриин тала­ар юу хэгдэхэб гэжэ түсэблэхэ. Хүдөө ажахые хүгжөөхэ хэрэгтэ мүнөө сагта юун дээрэ гээшэб гэжэ бо­домжолхо. Һүүлэй үедэ дэншье һаа, бодолгүй юумэн ябуулагдана гэжэ һанахаар. Аграрна политика үгы, гүрэнһөө үгтэһэн мүнгэн хайша хэ­рэг гаргашалагдана. Би заал һаа муу­шалха, шүүмжэлхэ гэжэ урдаа зорил­го табинагүйб. Гэхэ зуура “гүрэнэй мүнгэ үрэ дүнтэйгөөр хэрэглэхэ” гэжэ ойлгосо байдаг ха юм даа. Энэ талаар бидэ бусад можо хизаарнуудһаа тон ехээр үлэнхэйбди. Красноярскын хи­заар, Татаар Улас гээд бусадшье га­зарнуудта хүдөө ажахы өөдөө боло­жол, боложол байна. Бүхыдөө гүрэн дотор хүдөө ажахы хүгжэхэл ёһотой. Юундэб гэхэдэ, хүдөө ажахыда тон һайнаар оньһото хэрэгсэлнүүд хэрэ­глэгдэнэ. Рободууд хаана хэрэглэгдэ­нэб? Хүдөө ажахыда, космосто болон нефтиин үйлэдбэридэ гээд лэ бшуу. Жэшээнь, огородой эдеэ, тахяагай үндэгэ суглуулха, огородой ургаса хуряаха гээд лэ хүдөө ажахын элдэб ажалнуудые рободууд хүнгүйгөөр хэжэ байна. Ленинградай можодо робот үнеэ һаажа байхыень хараа һэм. Иимэ үндэр оньһото арга хэрэ­глэжэ байһан хүдөө ажахы саашан­хи хүгжэлтын һайн арга боломжо­той. Ленинградай можодо уларил һайн ааб даа, зунай хаһада 4 дахин үбһэ сабшадаг ха юм. Баруун зүгэй можо газарнуудта орходоо, манай эндэ гол анхарал хони, үнеэ, адуу үсхэбэрилхэдэ тааруу.

- Тритикале гэһэн таряан ма­най эндэ эгээл таарама гэжэ элирүүлэгдэнхэй.

- Тритикале тухай урда хөөрэлдөөн соо мэдээсээ бэлэйб даа. Манай эндэ иимэл ургамалну­удые ургуулха ёһотой бшуу. Ямар нэгэ эм домто болон бусад үсөөнөөр ургадаг юумэ ургуулха гэжэ түсэл бэшэжэ, гүрэнэй мүнгэнэй харал­ганда хабаадажа байхынгаа орон­до, тэжээл бэлдэлгээр тусхай про­грамма хамгаалжа, эндээ таарама таряа, ногоо ургуулбал, өөдөө бодо­хо ха юмбибди. Монголдо (үшөө да­хин дабтаһуу) юугээрээшье манһаа һайн, үлүү бэшэл даа, зүгөөр хүдөө ажахы бодомжотойгоор эрхилэгдэ­нэ. Мүнөө энэ таряагаар Монголой хүдөө ажахынхид ехэ һонирхожо байна. Юундэб гэхэдэ, мүнөө сагта бүхы дэлхэй элүүр, бэедэ хорогүй эдеэгээр хооллодог болонхой. Томо хотонуудта сагаан хилээмэ эдихэеэ болинхой, баяшуулай газартал хара хилээмэ эдидэг болоо. Хитадта энэ тритикале тарижа зутархашьегүй ха юм, тиимэһээ Монголдо энээниие ургуулжа, талхан болгоод, тэрээ руу наймаалха түсэб табижа байна. Тии­мэл хадаа манһаа дүй дүршэл хуба­алдахыемнай хүлеэнэ. Манайл эндэ иимэ таряа тарижа, хүдөө ажахыгаа хүгжөөхэ аргатайбди. Гэхэ зуура, ма­най хүдөө ажахыда экономистнууд үгы болошоо. Анхан планова эконо­мико гэжэ байгаа. Хэдэн мэргэжэл­тэн ухаалдин, түсэб табижа, хүдөө ажахын ажал ябуулдаг байгаа. Газар эдлүүрилгэдэ, техникэ хэрэгсэлдэ, ургаса үйлэдбэридэ юрын тоо бо­долгын ажал, экономикын тоосоо үндэһэниинь ха юм. Харин манай эндэ ондоо. Үргэн дэлисэтэй хэмжээ ябу­улгануудые, элдэб түсэлнүүдые, су­глаа хуралдаануудые, үзэсхэлэнгүү- дые гоёор эмхидхэжэ һураабди. Энэ һайн лэ ааб даа, зүгөөр экономикоһоол эхилхэ ёһотой. Нэгэ жэшээ хэлэһүү, манда һангай 1 сол­хооб хүдөө ажахыһаа 5 түхэриг үгэнэ. Харин Красноярскын хизаарта – 18 түхэриг, Амарай можодо – 38 түхэриг үгэнэ. Амарай можодо хүдөө ажахын бүхы үйлэдбэрилэгдэһэн зүйл 62 миллиард гэжэ тоологдоно, харин манда 17 миллиард гэдэг. Тэрэнэй 12- ынь үмсын ажахынуудта. ЛПХ-нуудта үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэнэй зүйл хэн тоолобо даа, тиимэл тоо баримта үгтэнэл даа. Эдэ бүгэдые тоолоходо, манай бүхы уласай хүдөө ажахын үйлэдбэри нэгэл томохон ажахын тоо баримтатай адли болоно. Эндэ бүхы хүгжэлтын үндэһэн хадаа экономи­ко байха ёһотой. Хүдөө ажахын асу­удалнууд хүдөө нютагай һалбариин гол үйлэ ха юм даа. Хүдөө нютагууд хооһоржо, үгы боложо байна.

- Намжил Бадмаевич, асуудал­нуудтамнай харюусаһандатнай баяр хүргэнэб.

Намжил Мардваевай дурадхаһан гэрэл зураг