​Амин шухала асуудал бэшэ гэжэ гү?

Альберт Разин

Удмурт Уласай ниис­лэл хото Ижевскдэ Гүрэнэй зүблэлэй байшанай шанха урда сен­тябриин 10-да эрдэмтэн Альберт Разин бэеэрээ зула баряа гэһэн аймшагтай мэ­дээсэл сахилгаан түргөөр тараба.

“Үглөөдэр минии хэлэнэй үгы болохо юм һаа...”

Авар угсаатанай агууе­хэ хүбүүн, Дагестанай ара­дай ирагуу найрагша Ра­сул Гамзатовай бэшэһэн шүлэгэй «үглөөдэр минии хэлэнэй үгы болохо һаа, мүнөөдэр үхэхөөр бэлэмби» гэһэн үгэнүүдые өөрыгөө амидыгаар шатаагша уря­ал-зураг дээрэ барлуулжа асарһан байгаа. Олондо мэдээсэл тараадаг түбэй хэрэгсэлнүүдэй бэшэһээр, улас дотороо нилээн мэдэ­эжэ Альберт Разин эрдэ­мэй габьяата ажаябуулаг­ша, түрэл арадайнгаа түлөө жүдхэгшэдэй хүдэлөөнэй эдэбхитэн байһан ха. Өөртөө гар хүрэһэн ахатан 80 наһанайнгаа дабаа дабажа ябаа гээд мэдээсэгдээ.

Хүнэй ухаанда баг­тахаар бэшэ энэ ушарай болоһоной удаа олон зон эл­дэб һанамжануудаа хэлэһэн байха юм. Түрэл хэлэнэйнгээ түлөө тэмсэдэг байһан эр­дэмтэн һанаагаа ехээр зобо­догоо үнэхөөрөө олон удаа хэлэдэг һэн. Һургуулинуудта тэрэниие заатагүй үзэлгые һайн дуранай болгоходонь, удмурт хэлэнэй хүгжэлтэ зогсохоһоо байтагай, мар­тагдахын туйлда түргөөр хүрэхэнь гэжэ тэрэ тоолодог байгаа бшуу.

Түгэсхэлөө түсэблөө

Уласайнь ниитын болон түрын бодолгын зарим ажа­ябуулагшадай һанамжаар, Удмурт Уласые мүнөө үедэ хүтэлжэ байһан дарга­нарай ябуулдаг ажалда эсэргүүсэһэн тэмдэг болоно. Дээрэһээ эльгээгдэһэн ноё­дой удмурт арадай үндэһэн соёлдо хайша хэрэг хандаха, удха шанартай найр наада­нуудыень тоохогүй ушарну­уд бии хэбэртэй.

Жэхымэ энэ ушар нюдөөрөө хараһан, бэе­дээ гар хүрэгшэтэй хамта ажалладаг байһан Андрей Перевозчиковой хэлэһээр, үндэһэн арадаа аршалан хамгаалжа, эрдэмтэн Аль­берт Разин ами наһантаяа хахасаа. Уласайнгаа хуули зохёон гаргадаг засагай дэ­эдын зургаанай дэргэдэхи талмай дээрэ сентябриин 10-да эдэ хоёр хоюулаа гара­жа, тэрэ үдэр үнгэргэгдэхэ сессидээ сугларжа байһан һунгамалнуудтай харилсаа юм ха. Альберт Разин уряал- зураг барижа, ганса хүнэй пикедтэ зогсоо. Перевоз­чиковынь һунгамалнуудта хандалга тараажа байгаа. Харин Разин хоёр дахин ха­дуураа гэнэ. Хоёрдохиёо ошоод бусахадань, нүхэрынь тэрэниие таняагүй: үбгэжөөл үбэлэй дэгэл, малгай­гаа үмдэнхэй, нюураа шар­фаар орёонхой ерээ бшуу. Тиигээд лэ үбсүүндээ зажи­галка дүтэлүүлжэ, дэгэлээ аһаагаад, тэрэ дороо гал абалсашоо. Тиихэдэнь лэ хамта ерэһэн Андрей Перво­зчиков нүхэрөө таняа бшуу.

- Түрүүшээр бахардаад байшооб. Хүүртигээ галдаад, тайлажа хаяха гэжэ һанааб. Һүүлдэнь лэ ами наһандань аюултай болобо гэжэ ойл­гоод, һүхиржэ захалааб. Гүрэнэй зүблэлэй байшан руу гүйжэ ошоод, гал унта­раадаг хэрэгсэл асархадам, тэрэнь хүдэлөөгүй. Дүрэжэ байхадань, хубсаһыень тай­лажа хаяхаяа һанахадам, на­майе түлхеэ. Нюураа, гараа шатаагааб. Унашахадань, дүрэһэн хубсаһыень хуу­лааб. Амилжа хэбтэхыень харааб, аймшагтайгаар ша­таал даа, - гэжэ Перевозчи­ков нүхэрынь сэтгүүлшэдтэ хөөрөө.

Бэеэрээ зула бариһан ахатаниие абарха һанаатай гурбан жолоошод гүйлдэжэ ерээд, һүжэрһэн гал саража шадаагүй. Тиихэдэнь Ан­дрей Перевозчиков уласай парламентын байшанһаа үшөө нэгэ унтараагша асар­жа, гал болюулаа. Түргэн туһаламжын эмшэд ерэжэ, Андрей Разинай бүхы бэень шатаа гэжэ гэршэлээ бшуу.

- Шатажа байха үедөө нэгэшье үгэ хэлээгүй, хаш­хараа, һүхирөөшьегүй. Дуу­гай байгаа, - гэжэ нүхэрынь хөөрөө. Тэрэнэй һанамжаар, тэрэ үглөөгүүр Разин һайн дураараа үхэлэй харгы­да гараһанаа мэдэржэ ябаа. Гэрээд үгэеэ болон һүүлшын захяа бэшэгээ гэртээ орхинхой байгаа. Ажал дээрэһээнь хамаг юумэеэ абахадаа, хүдэлхэ таһалга намда хэрэггүй болоо гэжэ дуулгаһан бай­на. Гадна Гүрэнэй Дүүмын һунгамалнуудта нээмэл бэ­шэг орхёо. Тэрэнииень суг хүдэлдэг нүхэдынь һаяын сагта тунхаглаха хүсэлтэй.

- Энэ хадаа юугээр­шье жэшэхээр бэшэ гээл­тэ! Элитэ ехэ хүн байгаа. Һургуулинуудта удмурт хэ­лэнэй факультатив боложо заагдаха ушар тэрэнэй до­торой эгээл ехэ зоболон бай­гаа, - гээд, нүгшэһэн Разинай нүхэр нэмээ гэнэ.

Шатаха шалтаг үгы байгаа гү?

Гэхэтэй хамта, удмурт арадай ёһо заншалда хар­ша аргаар эрид буруушаһан һанамжаяа харуулба гээд тоолохо зон бии. Россиин Эр­дэмэй академиин этнологи болон антропологиин ин­ститудай захиралай орлог­шо, Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Үндэһэ яһатан хоорондын зүблэлэй гэшүүн Владимир Зориной хэлэһээр, Удмурт Уласай олониитын зарим ажаябуулагшад ехэтэ гай­ханхай. Ушарынь гэхэдэ, иигэжэ эсэргүүсэхэ заншал удмурт арадта үгы юм. “Аль­берт Разин улас дотороо хүндэтэй хүн байһан, тэрээ­ниие шагнаархадаг һэн. Тэн­дэ ажаһуудаг ажал нэгэтэй нүхэдтэеэ хөөрэлдэхэдэм, тэдэнэр булта гашуудаад байна. Гэбэшье, иимэ алхам хэхыень тэрэниие юунэй түлхиһые ойлгоногүйбди, ямаршье шалтагаан байгаагүй гэнэ”, - гэжэ Зорин хөөрөө.

Владимир Зориной хэлэһээр, удмурт хэлэнэй мүнөөнэй байдал дан шахар­дуу гэхыншье аргагүй. Улас дотор гүрэнэй хоёр хэлэн тухай хуули бэелүүлэгдэнэ. Һаяхана удмурт хэлэнэй һургуулида үзэхэ номууд холбоото уласай тобьёг­то оруулагдаа. Удмурт хэлэ үзэхэ кружогууд бүхы шахуу нютаг можонуудта, тэрэ то­одо Москвада хүдэлдэг юм. Удмурт Уласта түрэл хэлэ­нэй нэрэ хүндэ үргэгдэжэ байнхай, тэрэниие үзэхэеэ һанаһан зоной тоо олошор­но. Энэ һанамжа ямар барим­тануудтай юм гэжэ тусхай шэнжэлгэ хэжэ, тэндэхи эр­дэмтэд тунхаглаха бэзэ гэжэ найдая.

“Хэлэ үзэлгэ – һайн дуранай хэрэг бэшэ”

Мэдээсэлэй “Udm-Info” албанай мэдээсэһээр, Аль­берт Разин гүн ухаанай эрдэ­мэй кандидат, Удмурт Уласай эрдэмэй габьяата ажаябуу­лагша. Хүнэй институт ан­хандаа толгойлдог байһан тэрэ һүүлэй жэлнүүдтэ Уд­муртын эрдэмтэдэй холбо­ондо ажалладаг һэн.

1929 ондо бүхы удмурт зон түрэл хэлэеэ мэдэдэг байгаа, “ород болгохо гэһэн Сталинай бодолгын” ашаар олонхинь хэлэеэ үзэхэеэ бо­лёо гээд, эрдэмтэн өөрынгөө хандалга дотор бэшэһэн бай­ха юм. Мүнөө сагта бүгэдэ арадайнь гурбанай хоёр ху­биин түрэл хэлэеэ мэдэхэеэ болёод байхада, удмурт хэлэ сахин абарха асуудал эрид хатуугаар табигдаха ёһотой. Бэеэ шатааһан эрдэмтэн амиды байхадаа, хэлэ сахин хүгжөөхэ талаар засагай зур­гаанууд юушье хэнэгүй гэжэ тоолодог байгаа.

Болбосорол тухай хуу­лиин ёһоор үндэһэн ара­дай хэлэ үзэлгэ һайн ду­ранай хэрэг байха бэшэ, заатагүй заагдаха ёһотой. Һунгамалнуудта хандахадаа, хуулида тиимэ хубилалта­нуудые оруулха үүсхэл гар­гахыень тэдэниие гуйһан байгаа.

Хари хэлэнүүд – уялгата, түрэл хэлэнүүд – һайн дуранай

Аймшагтай энэ ушар ту­хай дуулаад, манайшье Бу­ряадта олон зон сошоо. Орон доторнай бэелүүлэгдэжэ байһан болбосорол тухай ху­уляар һургуулиин үхибүүдэй эхэ, эсэгэнэр гү, али бусад хуулита түлөөлэгшэд түрэл хэлэеэ үзэхэ, болихыень нээрээшье һайн дураараа шиидхэдэг болонхой гээд мэдээжэ. Тиимэ ябадалай хойшолонгуудай ганса­шье удмурт гү, али буряад хэлэнүүдтэ бэшэ, мүн бу­садшье үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй ерээдүйдэ хо­жом хойшо заһахаар бэшэ байдал асарха байһаниинь арсашагүй.

Байгша оной апрель һарада Москвада үнгэргэгдэһэн бага хурал дээрэ энээн тухай зүбшэн хэлсэл­гэдэ Коми, Чуваш, Дагестан, Ингуш болон бусад уласу­удай багшанар, эрдэмтэд гүрэнэй засагай дээдын зур­гаануудай түлөөлэгшэдтэ сэхэ хэлээ һэн. Эдэ мүрнүүдыешье бэшэгшэ баһал энэ асуудал табиһан байна. Түрэл хэлэеэ, түүхэ соёлоо гэртээ үзүүлхыетнай хэншье хориногүй гэһэн шэрүүхэн харюу гүрэнэй гэ­гээрэлэй сайдай зүблэгшэ тиихэдэ хэлээ һэн. Теэд хүн бүхэн түрэл хэлэнүүдэй бэ­шэгэй дүримүүдые, уран зохёол һургуулида шэнгеэр гэртээ заахагүйнь үнэн.

Гэхэтэй хамта, һуралсалай шэнэ жэлһээ эхилжэ, һургуулинуудтамнай ород хэлэн түрэл хэлэн шэнгеэр баһал һайн дураар заагдадаг болобо. Гадна хоёрдохи хари хэлэн заатагүй үзэгдэдэг байха. Уданшьегүй, хоёр-гурбан жэлэй үнгэрхэдэ, үхибүүднай һургуули дүүргэхэдээ, англи хэлээр гүрэнэй ниитэ нэгэн шалгал­та (ЕГЭ) тушаадаг болохонь. Харин гүрэн доторнай анхан угһаа ажаһуудаг үндэһэн арадуудай түрэлхи хэлэнүүд үншэн хэнзэ үхибүүд мэтэ түригдэһөөр түригдэжэ, тэ­дэнэй хосорхо, мартагдахань нээрээшье хэдыхэн арбаад жэлэй асуудал боложо байна хэбэртэй.

Манай улас дотор буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ тала­ар яһала ехэ ажал хэгдэнэ. Энээн тухай манай сониндо оло дахин бэшэгдээ. Засагай зургаануудай оролдолго ха­ража, мэдэжэ байгаашье һаа, ниислэл хотодо ажаһуудаг олонхи буряадууд түрэл хэлэнһээ һайн дураараа ар­сажа байна гэжэ дуулахада, сэдьхэл зүрхэн уйдхараар халидаг. Иимэл һанал бо­долнуудтаа дарагдажа, ар­гаа ядахадаа, Альберт Разин ахатан амиды бэеэрээ зула бариха гэжэ бодоо гү? Айм­шагтай энэ ушарай үнэн шалтагыень мүрдөөд, гүрэн түрымнай дээдын засагай зүб шиидхэбэринүүдые аба­жа, алдуугаа заһаагүй һаань, үбгэрһэн эрдэмтэнэй үхэл үнэн дээрээ үрэгүй байха жэ­шээтэй.

Хүндэтэ манай уншаг­шад! Үндэһэн буряад хэлэеэ хайшан гэжэ сахин хүгжөөхэ, ерээдүйнгөө үенүүдтэ тэрэ­нээ яажа дамжуулха тухай һанал бодолоороо “Буряад үнэнэйнгөө” нюурнуудта ху­баалдахыетнай уринабди.

udmdunne.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба

Баяр БАЛДАНОВ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ