ХХ зуун жэлэй эхеэр Хэжэнгын дасанай залуу ламанар Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок ба Будын Балдандоржо «Лондол Сумбум» гэжэ Балбын ороной субарга тухай ном шудалжа эхилhэн юм. Нютагтаа Джарун Хашорай субарга бодхоохо байгаабди гэhэн бодолоо ехэ хүндэтэй ахалагша ламанартаяа хубаалдаhан юм.
Үсэгэлдэр
Эрдэни-Хайбзун Галшиев (Мархаанзайн дооромбо), Санжаалай Шагдар, Абди Соржо, Һабхании ламхай Балдан-Еши, 13-дугаар шэрээтэ Гэнин Цыремпилов (Тэхэйн ламхай) залуу ламанарые дэмжээ hэн.
1915 оной хабар субаргын барилга эхилээ бэлэй. Заха Шэбэрэй хажуудахи хадаhаа шулуун шэрэгдээ. Тиихэдэ юун машина, техникэ байхаб даа. Шулуугаа лом, салираар абажа, тэргэ морёор лэ зөөгөө. Хүйтэн болотор ажал ябаа. Траншей, зууха малтажа, бүмбэ нюугаа. 1916 он гаража ерэбэ. Дэлхэйн нэгэдэхи дайн баруун тээ нэержэ байгаа. 19-31 наhан болотор Харганаагай боолосой 1335 залуу эрэшүүл ара талын ажалда Архангельска губерни эльгээгдээ. Тэрэ жэл субаргын барилга тогтоо. Ламанаршье окоп малтаа, шорой шэрээ. Шиигтэй хүйтэн хойто газарта олон буряад хүбүүд яhаа хаяа бэлэй. Олониинь уушханай ханяадатай болоо, халуун үбшэнэй тахалда дайрагдаа. Шойдор, Шойдок, Балдандоржо залуу ламанарнай амиды мэндэ бусажа, субаргынгаа барилга үргэлжэлүүлээ. 1919 оной зун субаргын барилга дүүрээ. 11х11 метр хэмжүүртэй, тойроод жаран шэрэм шодонгуудые Петровско заводто шудхуулжа асарhан юм. Энэ ехэ ажал бүтээhэн хүн гэхэдэ, Хөөрхын зайhан Доржын Бато-Мүнхэ мүн.
Сүүгэл дасанhаа Ганжарвын гэгээн ерэжэ, арамнай үнгэргөө. Аюржана Молонович Молонов үхибүүн ябахадаа, эхэ, эсэгэтэеэ энэ рамнайда хабаадаhан юм.
«Yндэрөөрөө нэгэ адли найман хүбүүд мүр дээрээ – жуузада hууhан Ганжарвын гэгээниие үргөөд ябаа. Хүбүүдэй малгайн дэнзэнүүд hалхи hэбшээндэ хүдэлжэ байhые мүнөөшье болотороо hанагшаб, - гэжэ Аюржана Молонович 1990-ээд оной эхеэр хэлэhэн юм. - Арад зоной баяр ёhололой жагсаалда байхадань, адис табижа ябаа».
Тиихэдэ 16-тайхан ябаhан Дугаржап Галшиевич Соржиев:
- Субаргын рамнайда олон мянгаад хүн суглараа hэн. Аргагүй ехэ hайндэр болоо бэлэй: бүхэ барилдаан, мори урилдаан, hур харбалга. Түгэсхэлдэнь Нимын Дугар, Дондогой Дугар ба Бэдэгэй Дугар гараа hэн. Эдэ гурбан барилдаашад «Хэжэнгын гурбан бүхэ Дугар» гэжэ холо, ойро суурхаhан байна. Мори урилдаанда Чисаанын Сампилай «Намжал хээр» түрүүлээ. Энэ нарата hайхан үдэрые, Субаргын яларжа байhан шодонгуудые бүхы наhан соогоо hанажа ябанаб, дайлалдажа ябахадамнишье ухаанhаам гарадаггүй hэн, - гэжэ дурсаа бэлэй.
Арбан найман жэл субаргын химгадан сахигшаар Будын Балдандоржо байгаа. Нютаг нугадаа «Субарга Балдандоржо» гэжэ алдаршаhан юм. «Баярай габжа» гэжэ нэрэ үгтөө бэлэй. Арад зон «Амбай» гэжэ үшөө нэрлэдэг hэн.
«1937 ондо дайшалхы бурханиие буруушаагшадай cубаргые тэhэлхэ гэжэ ерээд байхадань, Балдандоржо Залаата хадын саана хоргодоод хаража байгаа. Ганжарынь зүүлжээ унаа hаань, субаргамнай дахинаа бодохо гэжэ шэбшээ hэн. Нээрээшье, зүүлжээ унаhан юм», - гэжэ Эдэрмэгэй Нима Шагдарович Баторов хөөрэhэн. Эдэ үбгэжөөлнүүд үни хада гэртээ харинхай.
Мүнөөдэр
ХХ зуун жэлэй түгэсхэлдэ манай орондо айхабтар хэсүү саг тохёолдоhон. Хүн зоной болон айл бүхэнэй ажабайдал урбалдан мухарижа, дайн дажаргүй сагта бүтээхэ хүдэлмэри үгы, ажал хүдэлмэритэй зондо 7-8 hараар салин түлэгдэдэггүй нилээд хэсүүхэн саг тохёолдоhон байдаг. Тиихэдэ хүн зоной наhанhаа хахасаха үйлэнүүд олошорhон. Иимэ сагай тохёолдоод байхада, үндэр наhатай аха заха зомнай лама санаартандаа хандажа, нютаг зонойнгоо ажабайдалые hайжаруулхын тула ямар заhалнуудые бүтээгээ hаа, юумэмнай урагшатай болохоб гэжэ дохёо үгэhэн. Хандалгынь удаа иимэ абарал буулгагдаhан: «Нютагайнгаа ехэ субарга шэнэлэн бүтээбэл, зоной hанал бодол нэгэдэн, хэсүү сагые дабажа гараха, сэдьхэл номгорон hайжарха байна».
Энэ үедэ Дээдэ-Хэжэнгын эхин болохо Хөөрхэ нютагаймнай лама санаартан, 1990-ээд онуудаар Хэжэнгын дасанай шэрээтэ ябаhан Цыван Ширапович Фёдоров (Сандан hаарамба ламын үгэhэн hахилайнь нэрэ Еши-Содбо) субарга шэнээр бодхоохо гэhэн бодол үнихэнэй толгойдоо оруулжа ябаhан байба. Ямар түхэлтэй байхаб, хаана баригдахаб, үндэр, үргэнөөрөө хэды байхаб, хаанаhаа мүнгэ алтан hомологдохоб гэхэ мэтын олон тоото бодолнууд нэгэнтэ бэшэ hанаа сэдьхэлыень эзэлдэг байhан.
Тэрэ сагта би (авт. Бадмаева С.Ц.) аймагай гулваагай орлогшо ябааб. Сагаан hарын хуралнуудай үдэртэ уулзажа, Цыван ламатай дасанhаа бусажа ябахадаа, ажабайдал болон элдэб үйлэ хэрэгүүд тухай хөөрэлдэжэ байтараа: «Нютагайнгаа Джарун Хашорай субарга хуушан байрадань бодхоожо эхилээ hаамнай, юун гэжэ hананат?» – гэжэ асуудал табихадань, тэрэ дороо хэлэхэ үгэмни олдоогүй hэн. «Ямар айхабтар ехэ асуудал гээшэб? Энэ хөөрэлдөөндөө hара тухай болоод бусаа hаамнай, яаха юм бэ?» – гэжэ харюу үгэhэнөө мүнөөшье болотороо мартагшагүйб.
Энээнэй урда тээ хэдэн дахин субарга бүтээхэ гэhэн үйлэ хэрэгүүд олон тоото зоноор табигдаhан. 1990 оной сентябриин 26-да Балбын оронhоо Yндэр түрэлтэ Дугпах Римбүүшэ Хэжэнгын дасанай хорёо соо газар айладхажа, арюудхажа, ном суртаалай hүлдэ - бүмбэ нюуhан, тэрэнэй hүүлдэ жэл болоод, май hарын 23-да, Россида Буддын шажанай мүндэлhөөр 250 жэлэй ойтой дашарамдуулан, хэбэд номхон Хэжэнгэ нютагай газарта бүмбэ нюуhан субаргын hуурида түрүүшын шулуун табигдаhан. Энэ ехэ хэрэгые Гэгээн хутагта Кушок Бакула Римбүүшэ бүтээгээ. Энэ субаргамнай үргэнөөрөө 44х44, үндэрөөрөө 33 метр байха ёhотой гэhэн проекттэй hэн. Тэрэ гэhээр арбаад жэл үнгэршөө.
«Энэ hарын туршада ажалаараа аймаг соогуураа ябахаб, арад зоноороо уулзан хөөрэлдэжэ, зонойнгоо hанал бодолыень шагнажа абуужам», - гэжэ харюу үгэхэдэмни: «Энэ ехэ хэрэгнай нэгэ үдэрэй ажал бэшэ, би танай харюу hайшаанаб», - гэжэ Цыван ламын хэлэhыень мүнөө эли тодоор hананаб.
Уданшьегүй hарын үнгэрhэн хойно нютагайнгаа аха захатанаар уулзажа, хөөрэлдөөгөө үргэлжэлүүлбэбди. Yндэр наhатайшуулнай залуу хүбүүд шэнги ямаршье хада уулые урбуулан буталха шадал зоригтой, нюдэндөө галтайхан зон байшоо hэн. Иигэжэ 2000 оной май hарын 24-эй үдэр hанал бодолоо нэгэдүүлhэн гушаад гаран хүн «Арьяа Баала» бүлгэмэй байшан соо сугларжа, субаргаяа анханайнь һуурида һэргээн бодхоохо ажал ябуулха эблэл тогтоогоо hэмди.
Ерээдүй
Нютагаархидни үнэхөөрөөшье эбтэй алаг шаазгайдал эреэн гүрөөһэ бариха аргатай гэжэ энэ һүүлшын жэл дахин-дахин баталбаб. Хэдышье эреэ маряантай жэлнүүд тохёолдобол, һанаһандаа хүрэбэ. Ямар ехэ зөөри хандиблааб, хоёр удаа үнгэрһэн марафонуудай үедэ унтан амарангүй. Буянай замда урбаагүй шадалтай хүбүүд, басагадта доро дохимоор. Һайхан дурасхаалта нютагаархидни субарга анха түрүүн үүсхэн бүтээгшэдтэ - Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок ба Будын Балдандоржо болон дахин һэргээлгэдэ нягта хабаатай Фёдоров Цыван, Бадмаева Соёлма, Жанаев Дамба, Баяртуев Дугаржап, Рыбдылов Доржо, Тугдумов Владислав, Бадмаев Галбадра, Базаров Цыбаан гэгшэдэй нэрэнүүдые онсо һайханаар тэмдэглээ. Урда үеын аханартаа боди субаргануудые бодхоогоо, нүгөө зариманда гунгарбаадаа хэжэ тахиха дурасхаалта 3D-субарга барюулаа.
Үргэн дэлисэтэйгээр ХХI зуун жэлэй рамнай үнгэрөө. Дүрбэн зүг, найман хизаараа хаража байгаа субарга ба үргэн олоороо хабаадагшад ехэ найдалтайгаар ерээдүй руу харана. Нангин хэрэг үргэлжэлһөөр.
«Хэжэнгын гол» сониной гэрэл зураг
Вера АЮШЕЕВА,
Соёлма БАДМАЕВА,
Баир ШИРАПОВ
ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ:
Нараяа хүлеэһэн зула гү, али хамаг юумэн өөрын сагтай