​​Эхэ нютагаа эб хамта мандуулая

Цыбан Базаров (буряад дэгэлтэй)

Заншалта болоһон “Буряад хэлэнэй үдэр” соносхогдожо, бүхэли һара үнгэргэгдэхэ хэмжээ ябуулганууд сониндомнай толилогдоо. Энэ дэмбэрэлтэ ушараар Буряад Уласай Нютаг зоной нэгэдэлнүүдэй эблэлэй түрүүлэгшэ Цыбан Базаровтай уулзажа хөөрэлдэбэбди.

- Хүндэтэ Цыбан Бато-Дамбае­вич, танай хүтэлбэрилжэ байһан олониитын нэгэдэлэй ажаябу­улга тухай хөөрэлдэхэдөө, анхан юунһээ эхи заха татагдаа юм гэжэ эхилэе.

- Холо ошонгүй, түүхэһээ хараад үзэхэдэ, Зүблэлтэ засагайл шоройдо­ходо, арадуудай эб нэгэдэлнүүд ажа­ябуулгаяа эхилһэн байна. 1994 оной Сагаан һарын найрта Буряадаймнай гүрэнэй академическэ драмын теат­рта зүжэглэмэл ехэ тоглолто олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэржэ, заншалта болоо бэлэй.

Тэрэ үедэл Улаан-Үдэ ниислэл­дэмнай хаа-яанаһаа сугларһан уг зон тоонто нютагаа һанажа, уг удамайн­гаа угые уудалжа, түрэл түтимөө бэ­дэржэ, үри үхибүүдээ танилсуулжа захалаа бэлэй. Тиихэдэ нютаг ню­тагуудай эблэлнүүд байгуулагдажа, ажаябуулгаяа эхилһэн юм.

- Олониитын энэ ажаябуулга хэдэн жэлэй туршада яһала ураг­шатайгаар ябуулагдажа, хүн зом­най уг удамаа мэдэхэ болоһониинь ехэл һайн гээшэ ааб даа. Тиигэ­эшье һаа, олон ондоо угуудые эблэрүүлхэ хэрэгтэй гэһэн бодол­нууд шухала ха юм даа.

- Тон зүб. Аймаг аймагаараа ами амяараа ямар нэгэн хэмжээ ябуул­га үнгэргэхэдөө, нютагайнгаал та­лые харана ха юм даа. Тиимэһээ ай­маг аймагуудай зониие нэгэдүүлхэ, ажал хэрэгээ эртээнһээ түсэблэжэ ябуулха нэгэдэмэл эмхи хэрэгтэй болоһониинь эли болоо һэн. 2007 онһоо энэ нэгэдэлнай өөрын устав­тай боложо, ажаябуулгань эдэбхи­жээ һэн. 2011 ондо нөөсэлгын банк­да өөрын счёдтой болоо.

- Та энэ нэгэдэл хэзээ толгойло­обта?

- Минии урда тээ бултанда хүндэтэй аха захатан Виктор Добшо­нович Таханов хүтэлбэрилжэ байгаа. 2015 ондо намайе һунгаа һэн. Тэрэл жэл уставаа шэнэлээбди. Мүнөө нэ­гэдэлдэмнай Үбэр Байгалай “Агын гол” ба “Хёлгын гол”, Эрхүү можын табан эблэл, Хитадай Үбэр Монголой Шэнэхэйн буряадууд болон Буряад ороной бүхы аймагуудай бүлгэмүүд – хамта дээрээ 26 бүлгэм хамтаран­хай. Монголой буряадуудай эблэл һаяар нэгэдэхэ һанаатай.

Түрэл арадтаа туһа хүргэхын тулада

- Нэгэдэл ямар ажал ябуулдаг бэ?

- Хэдэн гүрэн түрэнүүд, можо, хи­заарнуудаар тарашаһан үсөөн тоото буряад арадаа нэгэдүүлжэ, XXI зуун жэл хүрэтэр элинсэг хулинсагайн­гаа нангинаар сахижа, манай үедэ хүргэһэн түрэл хэлэеэ, үндэһэн со­ёлоо, уран зохёолоо, уг түүхэеэ, ёһо заншалаа эб хамта сахиха, хүгжөөхэ, залуу үетэндөө зандань дамжуулжа, ёһо гуримаараа хүмүүжүүлхэ гэһэн зорилгонууд ааб даа. Эндэһээ улам­жалан, арга шадалаараа залуушу­улдаа гэр бараатай болохо, тусхай дунда болон дээдэ һургуулинуудта, ажалда орохо хэрэгүүдтэнь, илан­гаяа һая хүдөөһөө ерэһэн зондо туһа хүргэхые оролдонобди. Мүн баһа буряадуудһаа бүри үсөөн шэмээшэгүүд, хамнигад, соёдуудтаа анхаралаа хандуулнабди.

Түрэл арадтаа туйлай ехэ туһа хүргэһэн, түрэһэн нютагайн­гаа хүгжэлтэдэ аргагүй ехээр нүлөөлһэн аха захатанаа хүндэлжэ, сэгнэшэгүй ажал хэрэгүүдтэйнь та­нилсуулжа, тэдэнэй жэшээгээр за­луу үетэнөө һурган хүмүүжүүлхэ шухала. Тиимэһээ ойн баярнуудта, Наһатайшуулай һайндэртэ, Шэнэ жэлдэ, Сагаан һарада, Сурхарбаанда аха захатанаа ёһотоорнь хүндэлхэ гэжэ оролдогдоно. Соёлоороо гү, али гар урлалаараа бэлигтэйшүүлые дэмжэхэ, үзэсхэлэнгүүдыень дэмжэ­жэ туһалалсаха. Залуу зохёолшодто, эхилэн бэшэгшэдтэ уран зохёолнуу­даа хэблэхэ хэрэгтэнь али болохоор туһалхые оролдонобди.

Ирагуу найрагшадай шүлэгүүдэй суглуулбари ном болгогдожо хэблэг­дээ. “Эрын гурбан нааданай дүрим”, “Буряад гэр” гэжэ дискнүүд гар­гуулагдаа. ”Эрэ хүнэй дэгэл” гэжэ ном хэблэгдэжэ, диск гаргуулагдаа. Эдэмнай түрэл хэлэеэ, ёһо занша­лаа ойлгохо, мэдэхэ хэрэгтэ аргагүй ехэ туһатай байха. Мүн баһа “Арадай дуун” урилдаан хоёрдохиёо ноя­бриин тэнгээр үнгэргэгдэхэ. Гурбан жэлдэ удаа дараалан спартакиада үнгэргөөбди. Эдэ мүрысөөнүүдтэ Баргажан, Хэжэнгэ түрүүлнэ.

“Эхэ нютагай магтаал” гэжэ то­глолто хоёр дахин үнгэргэгдөө. Бүлгэм бүхэн хабаадана. Гурбадахияа үнгэргэхэ һанаатайбди. Эдэ хэмжээ ябуулгануудта мэргэжэлтэ артист­нууд хабаададаггүй. Юрын зон нютаг нютагайнгаа дуунуудые гүйсэдхэдэг. Эндэ Ага, Түнхэн, Ивалга эдэбхитэй­гээр хабаадана гэжэ тэмдэглэе.

- Саашадаа ямар шэнэ түсэлнүүдтэйбта?

- “Буряад үнэн” сониндо аймаг аймагуудай, тойрогуудай һонинууд гаражал байдаг. Тиигэбэшье һара бүридэ аймагуудай ажабайдал элирүүлһэн толилолгонуудые гар­гажа байхаар, мүн баһа аймагуудай уран зохёолшодой нэгэдэлнүүдээр хэлсэжэ, “Байгал” сэтгүүлдээ зохё­олнуудыень толилуулхаар “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшантай хэлсээ баталаабди.

Саашадаа “Буряад үнэнтэеэ”, ВАРК-таяа, Улаан-Үдэдэ ажалладаг бэшэ арадуудай түбүүдтэй, Буряад Уласай Засагай газартай, Арадай Хуралтай, Улаан-Үдын захиргаантай харилса­агаа бүри үргэдхэхэеэ оролдохобди. Манай үүсхэлээр “Арадай дархан”, “Арадай дуушан”, “Арадай үльгэршэн” гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүд эгээл бэрхэшүүлдэ олгогдожо, Сагаалганда хүндэтэйгөөр барюулагдана. Сагаан һарын найрнуудые имагтал Буря­ад театртаал үнгэргэхэ гэхэдэмнай, арайл түлбэринь дан ехэ байна. Мүн баһа “Арадуудай хани барисаанай гэртэ” олоороо суглархадамнай, тан­химынь багадана.

- Түсэблэһэн хэрэгүүдтнай хэр бүтээб, хэн шалгарааб гэжэ шалга­даг бэзэт даа?

- Түхэреэн жэлдэ хэһэн ажалаа, бүтээһэн хэрэгээ, үнгэргэһэн хэм­жээ ябуулгануудаа согсолжо, бүлгэм бүхэн Сагаан һарада дүнгүүдээ то­осодог. Тиихэдэ ямар бүлгэмэй хэр зэргэ ажал ябуулһаниинь элирээд ерэдэг. Нэн түрүүн зон хэр олоор сугларааб, ямараар хубсалнаб, залу­ушуул хабаадана гү гэжэ анхаралаа хандуулнабди.

- Тиимэ һаань, ямар эблэлнүүд урагшаа һанаатайгаар ажаябуул­гаяа эмхидхэжэ шаданаб гэжэ то­дорхойлыт даа.

- Жэл бүри жэгдэ ябаха гэжэ ха­ана байха һэм даа. Гэбэшье, Агын, Баргажан, Хурамхаанай бүлгэмүүд, Зэдэ, Түнхэн алхамаа алдангүй яба­на. Энэ юунһээ дулдыданаб гэхэдэ, нэн түрүүн хүтэлбэрилэгшэһөө юм ааб даа. Тиимэһээ урагшаа һанаатай, хэрэг бүтээхэдээ бэрхэ, хүн зоноо­роо хөөрэлдэжэ, засаг зургаантай, эбээ тэдхэгшэдтэй хөөрэлдэхэдөө, үгэеэ ойлголсожо шадаха, айл ай­магтаа мэдээжэ, хүндэтэй хүниие хүтэлбэрилэгшөөр һунгаха шухала. Мүн баһа хажуудань эдэбхитэй залуушуул байхадаа, ямаршье ажал хэрэг урагшатай байха.

- Теэд энэ шухала ажал хэрэгнай һайн дуранай ха юм даа. Хэндэшье салин хүлһэн түлэгдэнэгүй, хэн­шье хэниишье баалаха эрхэгүй. Эдэ олон хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэдөө, хаанаһаа мүнгэ зөөри абанабта?

- Тон түрүүн нютаг нютагуудай олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ энэ-тэрэ үйлэ хэрэгүүдтэ эбээн тэдхэгшэ бо­лыт даа гэжэ ханданабди. Дан арсаха хүнүүд байдаггүйл даа, бага ехээр­шье һаа, һарбайдаг. Өөһэдөө гүрэнэй, засаг зургаануудай соносхоһон түсэлнүүдтэ хабаадажа, шангуудта хүртэхэ ажал үргэнөөр ябуулнаб­ди. Тиигэжэ дүрбэн грант-тэдхэмжэ шүүгээбди. Засагай газарай хорооной дарга Михаил Харитонов манай ажал хэрэгүүдые ехэтэ дэмжэдэг. Һүүлэй үедэ Улаан-Үдын захиргаантай, Зүблэлэй һунгамалнуудтай нягта ха­рилсаатайгаар ажалаа ябуулнабди. Үнгэрһэн һунгалтада илажа гараһан шэнэ мэртэй, һунгамалнуудаар үгэеэ ойлголсохо бэзэбди гэжэ найданаб­ди. Мүн аймагуудай захиргаанууд­тай харилсаагаа бэхижүүлнэбди.

- Зай, хүндэтэ Цыбан Бато-Дамбаевич, удха түгэлдэр хөөрөө дэлгэһэндэтнай баяр хүргэе. Хүтэлбэрилжэ байһан энэ ехэ оло­ниитын нэгэдэлэй ажаябуулга урагшатайгаар ябажа, хэмжээ ябу­улгануудтнай, үйлэ хэрэгүүдтнай олон түмэнэй хабаадалгатайгаар бүтэжэл байг лэ даа.