1084
Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов үнгэрһэн долоондо буряад хэлэнэй багшанартай уулзаба. Үндэһэн хэлэндэ, удха зохёолдо һурагшадые һургаха талаар олон тоото асуудалнууд зүбшэн хэлсэгдэжэ, хэдэн шиидхэбэри уулзалгын үедэ абтаһан байха юм.
Алдарта һургуулиин ажабайдал хараа
Улас доторнай соносхогдоһон габшагай һарын үшөө нэгэ удха ехэтэй энэ хэмжээ ябуулгада уласай аймаг бүхэнһөө, хотын һургуулинуудай багшанар үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадта суглараа.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Буряадай урдаа хараха һургуулинуудай нэгэн болодог эрдэмэй энэ гуламта арадаймнай ерээдүйдэ ашаг үрэтэйгөөр нүлөөлхэ шадалтай шэнэ халааниие хүмүүжүүлжэ, тэдэниие хэлэ соёлдонь, ёһо заншалдань амжалта түгэс һургадаг. Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Баир Цыренов, Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Баир Жалсанов, үндэһэ яһатанай харилсаануудай талаар хорооной түрүүлэгшэ Михаил Харитонов гэгшэдтэй хамта лицей-интернадай ажабайдалтай Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов танилсажа, ябуулагдажа байгаа ажалдань үндэр сэгнэлтэ үгэһэн байна.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
18 аймагһаа гарбалтай 686 хүүгэдэй һурадаг лицейн захирал Булат Шойнжонов һургуулиингаа номой сан, һуралсалай танхимуудые, хоол баридаг газар, интернадай таһалгануудые айлшадта харуулаа. Мүн тиихэдэ “Тамир” клубай хүмүүжүүлэгшэдэй, эдир барилдаашадай, шанза болон ятаг дээрэ наададаг хүүгэдэй бэлиг шадабаритай танилсаһан байна.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Хоёрдохи дабхарта түхеэрэгдэһэн тоглолтын томо танхим руу үндэр айлшадай ороходо, лицейн шабинар түүхээр баяр һургуулиингаа дуулал, дэлхэй дүүрэн суурхаһан Буряадай циркын һургуулиин уян нугархай басагадай харуулдаг дабташагүй орёо хатар болон ёохор наадаяа ялас гэмээр харуулаа.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Буряадаар һургаха бүлэгүүд
Багшанартай уулзаад, оролто үгэ хэлэхэдээ, Алексей Цыденов буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар хэгдэжэ байһан ажал дээрэ тобшохоноор тогтоо. Энэ асуудалда яһала ехэ анхарал хандуулнабди гэжэ онсолоод, хүүгэдэй сэсэрлигһээ багашуулаа түрэл хэлэндэнь һургаха хэрэгэй шухала байһые тэмдэглээ. Нёдондо Улаан-Үдэдэ гурбан гүрэнэй түлөөлэгшэдэй хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэһэн Буряад хэлэнэй ехэ хуралдаанда уласай дарга энэ дурадхал оруулһан байгаа гээд һануулая. Тэрэнь хуралдаанай удаа баталагдаһан Гол бодол (Стратеги) дотор бэшэгдээ һэн. Жэлэй үнгэрхэдэ, бодото дээрээ бэелүүлэгдэжэ байһаниинь харагдаба гээшэ.
Үнэхөөрөөшье, энэ ажал урагшатайгаар ябуулагдана. Үглөөнһөө үдэшэ болотор буряадаараа хөөрэлдэжэ, үхибүүдые хүмүүжүүлхэ бүлэгүүд үнгэрһэн һуралсалай жэлдэ Буряадаймнай 95 сэсэрлигтэ байгуулагдаһан һаа, мүнөө 109 эмхидэ 163 иимэ бүлэг нээгдэнхэй. Эдэ бүлэгүүдтэ ажалладаг хүмүүжүүлэгшэдэй салин 15 хубяар нэмэгдээ гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо тэмдэглээ.
Сагтаа тааруу сахим хэрэгсэл дутана
– Хайшан гээд ажалаа саашань ябуулаа һаамнай, буряад хэлэн улам эршэтэйгээр, һайнаар хүгжэхэ гээшэб гэжэ багшанарай һанамжа дуулахаа һананаб, - гээд Алексей Цыденов удхатай хөөрэлдөөнэй эхи табяа.
Уулзалгада ерэһэн дүршэл ехэтэй багшанар имагтал өөһэдынгөө үдэр бүриин ажал дээрэ үндэһэлжэ, дурадхалнуудаа хэлээ. Уласай бюджедһээ хангагдадаг “Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ” гэһэн программын мүнгөөр үндэһэн хэлэнэй кабинедүүдые шэнэлхэ, мүнөө сагта тааруу хэрэгсэлнүүдые тарааха хэрэгтэй гэһэн дурадхал ниислэлэй 50-дахи һургуулиин багша Ирина Баяртуева оруулаа. Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Баир Жалсановта Толгойлогшо хандажа, яагаад энэ хэрэг бүтээхээр бэ гэжэ хаража үзөөд, шиидхэхэ тухай дурадхал оруулхыень даалгаа.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Буряад хэлэн ба уран зохёолоор электрон номуудые, һурагшадай дүүргэхэ элдэб даабаринуудай сахим согсолборинуудые бэлдэхэ тухай хөөрэлдөөн болоһон байна.
Жэл бүхэндэ жэгдэ бэшэ
Улаан-Үдын дунда һургуулинуудта буряад хэлэ заадаг багшанарай ажабайдал һуралсалай жэл бүхэндэ хубилдаг жэшээтэй. Жэгдэ байдалгүй тэдэнэр ажалтай байха, үгыгөө мэдэхын аргагүй болонхойнууд. Гүрэнэй хуулида хубилалтануудай ороһонһоо хойшо, һурагшадай гэртэхин һайн дураараа үхибүүдтээ буряад хэлэ үзүүлдэг болонхой. Хэрбэеэ мэдүүлгэ бэшэжэ, хэлэ үзэхэеэ арсаа һаань, багшашье ажалгүй болошохо болоно. Ниислэлэй 32-дохи дунда һургуулиин һургагша, уласхоорондын “Эрхим багша-2018” гэһэн урилдаанай гол шанда хүртэһэн Гэрэлма Ванзатовагай хэлэһээр, зунай эхиндэ амаралтадаа гарахадаа, ямар ангида хэды саг ерэхэ жэл заахаяа хубарилаад тарадаг заншалтай. Харин намартаа үшөө хэды һурагшынгаа хэлэнһээ арсаһые шэнээр мэдэнэд. Тиигээд лэ, сагуудаа шэнээр хубааха болоно бшуу. Зарим багшанар энэ шалтагаанаар хоёрдохи жэлээ ажалгүй үлөөд, һургуулиһаа болихо баатай. Нүгөөдэ заримандань ондоо предмедүүдые заахаыень 3-5, 7-10 саг дурадхана. Хари хэлэ гү, али технологи гэхэ мэтэ зүйлнүүдые заахын тула, тусхай бэлэдхэл хэрэгтэй болоно бшуу.
Хүндүүлхэй энэ асуудал хайшан гэжэ шиидхэхэб? Яагаа һаа, байдал тэгшэржэ, тогтууритай болохо гээшэб? Хотын һургуулинуудта буряад хэлэн гүрэнэй хэлэн гэһэн программар заагдахадаа, багшанарай үнгэргэхэ сагууд балайшье ехэ бэшэ гэжэ һанахаар. Теэд хэдэн сменэ боложо һурадаг һургуулинуудта үглөөнһөө үдэшэ орой болотор бага салин дээрэ хүдэлхэ дуратайшуул үсөөн гээд уулзалгада хабаадаһан багшанар сэхэ хэлээ.
Эхэ хэлэеэ интернедээр зааха
Интернет сүлжээн айхабтар түргөөр хүгжэжэ, үндэһэн хэлэнүүд томо хэлэнүүдтэ түригдэжэ, хойшоо гарашахаяа һанана. Хурдан сагһаа хожомдохогүйн түлөө улам эршэтэйгээр ажалаа ябуулха хэрэгтэй.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Дэлхэйн алиншье буланда байрланхай хэн нэгэн үндэһэн хэлэеэ үзэхэ дуратай һаа, интернет руу “шургажа” ороод, ядамаггүйгөөр ямаршье шатаһаань эхилхэ аргатай байбал, нэгэ ондоо һэн. Иимэ тусхай портал зохёохо тухай дурадхал хизаарламал харюусалгатай “Инновация плюс” хамжаанай түлөөлэгшэ Саян Забанов болон Буряад Уласай болбосоролой бодолгын дээдэ һургуулиин буряад хэлэнэй лабораториие даагша, БГУ-гай доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Баирма Цырендоржиева хоёр оруулаа.
Үшөө һайнаар бодожо үзөөд, мүнөөдэрэй байдалда таарахаар, буряад хэлэ үзэлгые хэдэн шата болгожо хубааһан, ондоошье бүлэгүүдтэй томо порталай түсэл зохёогты гэжэ Алексей Цыденов тэдэнэртэ дурадхаа.
Хүдөөгэй һургуулинууд хэлэнһээ арсана
Зарим аймагуудай нэгэн-хоёр һургуулида хоёрдохи хари хэлэ оруулхын тула буряад хэлэнэйнгээ сагуудые хасаха һэдэлгэ байгаа. Тиимэ дохёонуудай ороходо, дары түргэн болюулха шиидхэбэринүүд абтаа юм ааб даа. Урда һарада үнгэргэһэн үргэдхэмэл суглаан дээрээ Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Баря Жалсанов аймагуудай болбосоролой һалбариин дарганарые иимэ алхам хэхэһээнь һэргылээ һэн.
Буряад хэлэеэ түрэл хэлэн гээд үзэдэг шабинарые олон болгохо гээшэ – амин шухала асуудал. Энэ талаар тусхай хэмжээнүүдые абажа, буряад хэлэ һургуулинуудтаа үзүүлхэ, гэртэхинэй хоорондо ойлгууламжын ажал ябуулжа, ехэ оролдодог хүтэлбэрилэгшэдые яажа урмашуулха тухай дурадхал оруулагты гэжэ Толгойлогшо хэлэһэн байха юм.
Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадта үхибүүдээ оруулха дуратайшуул жэлһээ жэлдэ олон болоно. Тиимэһээ ниислэл хотынгоо һургуулинуудта, сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэ гүнзэгыгээр үзүүлхэ хэрэгтэй гэһэн дурадхалнууд байгаа. Хотын гурбан райондо нэгэ-нэгэ буряад һургуули нээхэ хэрэгтэй гэгдэбэ. “Һургуулинуудтаа гурбадахи сменыень түрүүн усадхаад, ябан ошон энэ асуудалдаа бусахада болохо”, - гэжэ уласай дарга харюусаа.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Тэдхэмжэ түлэдэг болохо
Буряад Уласай Засагай газарай захилаар буряад хэлэн ба литературын багшанар болохо оюутадые БГУ шэлэн абажа һургадаг. Энэ ажал гурбадахи жэлээ бүтээгдэжэ байна. Урда хоёр жэлнүүдтэ 10-10 оюутад ородог һаа, мүнөө жэл тэдэнэй тоо хоёр дахин олон болоод, 20-до хүрэнхэй. Дүн хамта 40 оюутан һурана гээд манай сонин уридшье бэшээ һэн. Тэдэнэй һураһанай түлөө мүнгэ уласай Засагай газар һомолоошье һаа, стипенди түлэдэггүй. Ехэнхидээ хүдөөгэй үхибүүд хадаа, бага ехэшье һаа, һара бүриин тэдхэмжэгүй ябахань хэсүүхэн ааб даа.
Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй институдай захиралай орлогшо, түрын бодолгын эрдэмэй дид-доктор Гарма-Ханда Гунжитова энэ асуудал табиһан байха юм. Тэрэ дурадхал уласай Толгойлогшо мүн лэ дэмжээ. Тиин, гурбагүйгөөр һурадаг оюутад жэл бүри 10 һарын туршада 3 мянган түхэриг стипенди абадаг болохо.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Үргэлжэлһэн бэлэдхэл дэмжэгдээ
Буряадай багшанарай колледждо һуража гараһан мэргэжэлтэдтэ дунда һургуулиин 9-дэхи анги хүрэтэр буряад хэлэ ба уран зохёол зааха эрхэ дипломоорнь олгогдодог байһан аад, хуулиин һэлгэлдэхэдэ, болюулагдаһан юм. Буряад хэлэнэй багшанарай эблэлэй түрүүлэгшэ, колледжын буряад хэлэн ба үндэһэн соёлой һалбариин декан, эрдэмэй доктор Баирма Лхасаранова энэ асуудал шиидхэжэ боломоор гэжэ хэлээ.
Колледж дүүргэһэн залуушуул бултадаа шахуу һургуулинуудаар таража хүдэлдэгшье һаа, буряад хэлэнэй багшын мэргэжэлээр дээдын эрдэмтэй болохо гэхэдээ, тиимэ арга боломжогүй байна. Энэ асуудал шиидхэхын түлөө Буряадай гүрэнэй Д. Банзаровай нэрэмжэтэ ехэ һургуулитай хамтаржа, үргэлжэлһэн бэлэдхэл эмхидхэхэ тухай дурадхагдаа. Гүрэнэй мүнгөөр энэ ажалай бүтээгдэхэ аргын үгы хада, уласайнгаа бюджедтэ гаргаша һомолжо, бакалавриадай программаар түргэдхэһэн бэлэдхэл очно бэшээр хэхээр гэжэ Баирма Лхасаранова хэлээ. Алексей Цыденов зүбшөөжэ, тэрэ дороо шиидхэбэри абаһан байха юм. Оюутан, эльгээһэн һургуули, Болбосоролой яаман, БГУ дүрбэнэй хоорондо тусхай хэлсээн баталагдажа, уласай мүнгөөр дээдэ эрдэм колледж дүүргэгшэдтэ олгогдодог болохо.
“Өөрөө хөөрэлдэхэб”
Хамаг гаргашануудые уласай бюджедтэ тохохонь хүндэшье, буруушье болоно. Ганса буряад хэлэнэй багшанар хэрэгтэй бэшэ ха юм даа. Буряадаар бэшэдэг сэтгүүлшэд, оршуулагшад үсөөн. Тиимэ мэргэжэлнүүдээр бэлэдхэл заатагүй хэрэгтэй. Гүрэнэй бюджедһээ энэ шэглэлнүүдээр бэлдэлгэ хүүлээ һаа, тон һайн байха һэн.
Тиимэһээ тусхай хандалга бэлдэгдэжэ, гүрэнэй Засагай газар руу ябуулагдаха. Алексей Цыденов өөрөө тэрэ бэшэг абаашажа, хэрэгтэй ноёдоор хөөрэлдэхэб гээ. Ушарынь гэхэдэ, хандалга ганса ябуулаад, һанаагаа амараад һууһанай огто хэрэггүй. Бэшэг бэшээшэд олон. Харин тэрээндээ “хүл” хэжэ, үндэр үүдэнүүдые олоор татажа ороогүй һаа, хэрэг бүтэмжэгүй байдаг янзатай агша. Тэрэниие һайн мэдэдэг хадаа, танил талаараа ябажа, шиидхэхэ арга хэхэб гэжэ Толгойлогшын хэлэһэниинь тон ехэ удха шанартай.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Грантын жаса – ганса хэлээр бэшэ
Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи буряад гимназиин захиралай орлогшо, буряад хэлэнэй багша Любовь Шираповагай дурадхал баһал дэмжэгдээ. Түрэлхи хэлэ хүгжөөлгын талаар һонирхолтой, сагтаа таарама түсэлнүүдые бэелүүлгэдэ грантнуудаар мүнгэ һомолхо тухай мэдээжэ багша хэлэһэн байгаа. Гүрэнэй хэмжээндэ байгуулагдаһан грантнуудай Юрэнхылэгшын жасын түхэлөөр иимэ ажал ябуулбал, тааруу байха һэн гэбэ. Уласай дарга харюусахадаа, гансашье хэлэнэй бэшэ, мүн баһа соёлой талаар проектнүүдые дэмжэхэ тухай хөөрэлдэжэ байнабди гэжэ дуулгаа. Тиихэдээ һаяын сагта тусхай жаса байгуулагдажа, грантын мүнгэн хубаагдадаг болохонь гээшэ.
Оршон байгуулжа, олониие дадхааха
Ганса сэсэрлиг, һургуулинуудта хэлэ, бэшэг үзүүлээд, хүүгэдөө буряад хэлэтэй болгохобди гэдэг зон алдуу хэнэ. Хэшээлнүүдһээ гадуур үдэр бүриин хэлэлгэ, дадалга хэрэгтэй ха юм. Гэртээшье байхадаа, газаашье ябахадаа, хүн бүхэмнай үндэһэн хэлэеэ соносожо ябабал, хурдаар дадаха болоно.
Аймагуудаар оло ябажа, зүжэгүүдээ элбэгээр харуулхынь тула 7 сая түхэригтэ автобус, тайзанай хэрэгсэл, зүжэгшэдэй хубсаһа хунар зөөхэ ашаанай машина Буряад театрта абажа үгөө һэмди гэжэ Толгойлогшо тэмдэглээ. Тиихэ зуураа үндэһэн театрнай аймагууд руугаа ульгамаар ошодог болохо гэжэ тэрэ найдуулаа.
Уласай, аймагуудай, хото хүдөөгэй хэмжээндэ олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэдэг олониитын, болбосоролой, соёлой ба тамирай хэмжээ ябуулганууд гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ эмхидхэгдэхэ ёһотой. Энэ дурадхал мүн лэ һайшаагдаа бшуу.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Ниислэл хото нилээн асуудалтай
Ниислэлэй һургуулинуудта буряад хэлэ заадаг багшанарай диилэнхи олоной һанамжаар, хотын захиргаанай Болбосоролой хороондо тэдэниие тоохо хүн үгы. Онол аргашан (методист) анхандаа байдаг һаа, мүнөө тэрэнэй тушаал хасагдажа, ажалынь хаягданхай. Али олон хэмжээ ябуулганууд анхандаа үнгэргэдэдэг аад, мүнөө тэдээндэ бэлдэжэ хабаадахаһаа байха, дүримүүдыньшье саг соогоо абахаяа болинхойбди гэжэ багшанар гомдолоо хэлээ.
Уласай бүхы ажаһуугшадай хахадынь Улаан-Үдэдэ ажамидарна. Эгээл томонууд, эгээл олон һургуули эндэ хүдэлнэ бшуу. Теэд гүрэнэй хэлэн гэжэ Үндэһэн Хууляарнай мэдэрэгдэһэн буряад хэлэеэ ямар зоной ямар һургуулида хэр зэргэ үзэжэ байһые засаг бариһан заримашуулай мэдэнгүй һууха гээшэ тад буруу юм ааб даа. Тиимэһээ ниислэл хотынгоо захиргаанай Болбосоролой хорооной шэнэ даргатай болоходо, буряад хэлэнэй асуудалнуудаар зүбшэхэ хэрэгтэй. Уласай даргашье иимэ һанамжаяа элирхэйлнэ һэн.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Уулзалгын түгэсхэлдэ Хэжэнгын В.С. Мункинай нэрэмжэтэ лицейн захирал Доржо-Ханда Гунзынова уласай Толгойлогшодо хандажа, баяр хүргэхэдөө: “Бүхы наһаараа багшаар хүдэлһэн би анха түрүүшынхиеэ уласай Толгойлогшотой буряад хэлэнэй асуудалнуудые зүбшэн хэлсэбэб. Гоё байна, һайн даа!”, - гэжэ тэмдэглээ.
Саашадаа иимэ уулзалгануудые заншалта болгохо тухай дурадхал олондо һайшаагдаа.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай хэблэлэй албанай гэрэл зураг
Автор: Баяр БАЛДАНОВ
