​​Галгүй утаан гү, али гайтай асуудал

Буряад уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайдай орлогшо Галина Фомицкая 2021 онһоо эхилжэ, һурагшад буряад хэлээр ЕГЭ заатагүй тушаадаг болохонь гэжэ Арадай Хуралай Ниигэмэй бодолгын хорооной зүблөөнэй үедэ дуулгаба гээд олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд, тэрэ тоодо манайшье сонин дуулгаһан байха.

Сайдай орлогшын хэлэһые сурбалжалагшад буруу ойлгожо, 2021 онhоо заабол ЕГЭ тушаадаг болохонь гэhэн hураг суу тараагаа, - гэжэ Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай мэргэжэлтэн Соёлма Сангажапова энэ мэдээсэл тайлбарилна.

ЕГЭ тушаагшад тушаа

Тэрэнэй хэлэһээр, 2017 онhоо hурагшад өөһэдынгөө дураар буряад хэлээр ба уран зохёолоор гүрэнэй нэгэдэмэл шалгалта (ЕГЭ) тушаадаг. Жэшээнь, энэ жэлдэ улас доторнай бүхыдөө 60 хүн буряад хэлээр эрдэм мэдэсэеэ шалгаа. Теэд тэдэнэй 40-иинь Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай һурагшад юм. Юуб гэхэдэ, 2017 онһоо Үндэhэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай шабинар баран бүгэдөөрөө буряад хэлээр гүрэнэй нэгэдэмэл шалгалта баридаг болоһон байна.

- Буряад hургуулиин hурагшад hэн хойноо түрэл хэлээрээ шалгалта тушаагыт гэжэ hурагшадтаяа, мүн гэртэхинтэйнь хөөрэлдөө hэмди. Тиигэжэ шабинарнай яhала hайн сэгнэлтэтэйгээр шалгалта баридаг, - гээд, 1-дэхи лицей-интернадай захиралай hуралсалай талаар орлогшо Дашима Цыбикова хэлэнэ.

Хорёод жэлэй саана бидэ hургуулияа дүүргэхэдээ, тоо бодолго, ород, буряад хэлээр шалгалта заатагүй баридаг байhамди. Хажуугаарнь үшөө хоёр предмет шэлэжэ тушаагдадаг байгаа. 1-дэхи ангида ороһоор, һургуулияа түгэсэтэрөө буряад хэлэ, уран зохёол үзэһэн бидэнэй дундаһаа зорюута тэрэниие шэлэжэ, шалгалта бариха хүн олдоогүй һэн. «Буряад хэлэн хүндэ, зарим юумэ уншаад ойлгоногүйбди. Ондоо шалгалта баряа һаа дээрэ», - гэжэ байгаад, ганса табаар һурадаг нүхэднай хэлсэгшэ һэн. Хэлэндэ ороһоор лэ буряадаар дуугарһан бидэнэй үедэ иимэ байдал тогтоһон хойнонь мүнөө гүрэнэй хэлэн гээд үзэжэ байһан хүүгэдэй дунда буряад хэлэ, уран зохёолоор шалгалта тушааха зон үсөөн байнгүй яаха бэлэй?

Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай ехэ һургуулида хоёрдохи жэлээ һуража байһан оюутадай гурбан лэ хүниинь өөрын дураар буряад уран зохёолоор шалгалта бариһан байна. Хэжэнгын Могсохон тоонтотой Дари-Сүрэн Санжижапова ангиингаа хүүгэд сооһоо гансаараа буряад уран зохёол шэлэһэн юм.

- Буряад хэлэ бэшэгэй мэргэжэлтэн болохоб гэжэ тиихэдэ мэдээшьегүй ябааб. Юрэл өөрынгөө сэдьхэлһээ иимэ шиидхэбэри абажа ошоо һэм. Теэд шалгалта барихада, үнэхөөрөөшье хүндэ, - гээд Дари-Сүрэн хэлэнэ.

Һургуулида заалга

Буряад хэлэеэ түрэл хэлэн гээд үзэхэ, болихоёо өөрөө шиидхэхэ гэһэн эрхэ хуулиин ёһоор олгогдонхой. Тиигэжэ ехэнхи һургуулинууд буряад хэлэеэ гүрэнэй хэлэн гээд үзэдэг боложо байна. Үхибүүдэйнгээ мэдэсэ хараадаа абажа, багшанар иимэ шиидхэбэри гаргаха баатай болоно.

- Би Бадма, тэрэ Дамба, энэ хара, тэрэ сагаан гэжэ буряадаар арайхан дуугаржа байһан хүүгэдтэ хайшан гэжэ буряад хэлэнэй дүрим, уран зохёолой удха ойлгуулхабши? Тиимэһээл зарим хүдөөгэй аймагууднайшье бэлыень хаража, түрэл хэлэн гэһэн программаар хэшээл заахаяа болижо байна, – гээд, Соёлма Сангажапова тэмдэглэхэ зуураа, - теэд буряад хэлэнэй үлгы болохо хүдөө аймагуудай һургуулиин захиралнуудтай, багшанартай энээн тушаа Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман суглаа, хуралдаа хэхэ гэжэ бэлдэжэ байнхай, - гэжэ мэдүүлнэ.

«Хэрбэеэ ЕГЭ заатагүй хүн бүхэн тушааха ёhотой гэhэн хуули үнэн дээрээ гаргабал, hайншье, муушье талатай байха гэжэ һанагдана. ЕГЭ тушаахабди, шалгалтадаа hайн бэлдэхэ хэрэгтэй гээд, hурагшадай түрэл хэлэндээ хандасань ондоо болохо. Энэ hайн талань болоно. Харин муу талыень харабал, буряад хэлэ үзэхэ, болихонь хүн бүхэнэй өөрын мэдэлэй hэн хойнонь, эхэ хэлэнэй хэшээлһээ арсаха зон олон болохо. Энэ хуули абахын урда тээ байгааша хуулияа hэлгэхэ, нэмэлтэ, хороолто оруулха хэрэгтэй. Һайнаар шүүмжэлжэ, хаража үзэхэ болонобди. Энэмнай тон орёо асуудал» - гээд, БГУ-гай багша, политическа эрдэмэй дид-доктор Гарма-Ханда Гунжитова тэмдэглэнэ.

«Түрэлхи хэлэмни – ород»

Хараад үзэхэдэ, гүрэнэй талаһаа яһала дэмжэлгэ байна. Багшанар оролдожо хүдэлһөөр, теэд юундэ түрэл хэлэмнай хосорхо туйлдаа хүрэжэ байнаб. Буряадууд өөһэдөөл зэмэтэйбди!

- Үхибүүнэймнай һургуулида ороходонь, түрэл хэлэниинь буряад гү, али ород гү гэжэ һурана. Тиихэдэнь арбан гэртэхинэй гурбаниинь лэ түрэл хэлэмнай буряад гэжэ харюу үгэбэ. Онигор хара буряад аад, ород хэлэн – түрэл хэлэмни гэжэ убайгүйгөөр хэлэжэ байхадань, яалтай гээшэб? – гээд, Гарма-Ханда Гунжитова голхорно.

Ородой Холбоото Уласай дэбисхэр дээрэ ажаһуугаа үндэһэ яһатанай нэгэшье арадай нэгэшье хүн иигэжэ бэшэхэгүй, тиигэжэ хэлэхэеэ сээрлэхэл!

Энэ талаар нэгэ жэшээ хараад үзэе. Буряадтамнай Валико Гаспарян дуушаниие танихагүй хүн үгы. Энэмнай түрэл армян хэлэеэ жэншэдгүй hайнаар мэдэхэ, мүн буряад хэлэн дээрэ дуу хангюурдажа байха. Тэрэ Улаан-Үдэдэ түрэhэн. «Хүүгэднай үйлсэдэ гараад, сэсэрлигтэ ба hургуулидаа ошоод, ород болошоно», - гээд, мүнөө буряадууд өөhэдыгөө сагааруулдаг. Харин Валикогой үйлсэдэ гараад наадахадань, hургуулида hурахадань, хажуугаарнь дүүрэн жаахан армян хүүгэд ябаа гү? Үгы. Үнөөхил ород, буряад хүбүүдээр үндыгөө ха юм. Теэд юундэ Валико тоонто нютагhаа аяар холо байгаашье һаа, түрэл хэлэеэ жэншэдгүй hайн мэдэнэб, харин манай хатуу буряадуудай хүүгэд хэлэндээ hуранагүйб? Гайхалтай.

Түрэлхи хэлэеэ хүгжөөхын түлөө һурагшадтаа заатагүй ЕГЭ тушаалгаха тухай хэлсээн яаманда гараһаншье байжа болоо. Галгүйгөөр утаан байдаггүй ха юм. Теэд буряад аха, дүүнэрнай түрэлхи хэлэндээ хандасаяа хубилгаагүй һаань, һайн һанаанай ямаршье үүсхэл буруу һүрэжэл байха хаш даа.

agr-city.ru