​​Хэбтэй, хэмтэйл хэлэмнай

Бямбын Ринчен

Буряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэргэдэ Буряад хэлэнэйтүбэй хүдэлжэ эхилһэнһээ хойшо хэлэн тухай хөөрэлдөөнүүд эдэбхижээ, эрдэмтэдэй,уран зохёолшодой, дээдэ болон тусхай мэргэжэлэй дунда һургуулинуудай багшанарай,сэтгүүлшэдэй, засаг захиргаанай түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай үргэн хэмжээнэй суглаасуурнууд боложо үнгэрөө, арсалдаатай элдэб һанамжанууд «нара хараа».

Һайниинь гэхэдэ, нэгэ хэмжээн захалагдаа һаа, орхигдоногүй, хүсэндөө хүргэгдэнэ. Энэ удаашье манай сониной эдэбхитэй бэшэгшэ Санжайжап Дамдинович Банзаракцаевай хэлэн тухай ажаглалта-бэшэгыень дээрэ дурсагдагша түбэй дарга Баир БАЛДАНОВТА эльгээгээ һэмди.

- Хэлэнэй талаар республикын тусхай терминологическа комиссиин үзэмжэдэ энэ бэшэг табихабди. Уншагшадай иимэ эдэбхи ехэл һайшаалтай, - гээ бэлэй Баир Дашеевич.

Үнэхөөрөө, удааншье болонгүй гүйсэд харюу ерээ. Мүнөө С.Д.Банзаракцаевай бэшэгһээ хэһэг болон мэдээжэ эрдэмтын харюу тунхаглахамнай.

***

Монголой агууехэ хүхюу буряад академик Бямбын РИНЧЕНЭЙ үгүүлэлнүүдһээ

«Хэлэн дээрэ»

Нэгэтэ оюутан басаган Ринчен гуайтай уулзаад:

- Гуай, танда испан хэлэн дээрэ гараһан ном бии гү? -гэжэ асууба.

Ринчен гуай:

- Хэлэн дээрэ ном гарадаггүй, яра гарадаг юм! – гэжэ харюусаба.

- Теэд манайхин хуу тиигээд лэ зугаалдаг бшуу? – гэжэ басаган гайхаба.

- Хари хүнүүд лэ «хэлэн дээрэ» гэжэ хэлэдэг. Монгол хүн «хэлээр» гэжэ хэлэдэг юм!

«Һургуули дээрэ»

Нэгэ дунда һургуулиин захирал болон багшанар Ринчен гуайтай хөөрэлдөө хэхэеэ уриба. Хүнүүдэй суглараад байһан таһаг соо «Һургуули дээрэ тамхи татахые хориглоно» гэжэ бэшээтэй плакат үлгөөтэй байна.

Эндэ хөөрэлдэжэ байхадаа, Ринчен гуай тамхяа бад-бад бааюулжа эхилбэ. Һургуулиин захирал тамхинай утаанда тэсэжэ ядаад, хөөрэлдөөнэй зог гэхэдэ, плакат тээшэ заагаад, Ринчен гуайда:

- Манай һургуули дээрэ тамхи татадаггүй юм, - гэбэл даа.

- Энээниие мэдээд байнаб, таанад һургуули дээрэ татанагүйт. Би болбол һургуули доторнь һуугаад татанаб, тиимэһээ бараг даа, - гэжэ харюусаад, үшөө нэгые аһаагаад, татажа эхилээ һэн...

Санжайжап БАНЗАРАКЦАЕВ, саг үргэлжын уншагша, ажалай ветеран.

Дээрэ дурсагдаһан бэшэгтэ харюу

Хүндэтэ уншагша Санжайжап Дамдинович Банзаракцаевай обёорһон «(буряад») хэлэн дээрэ» гэһэн холбуулал ород хэлэнһээ «на (бурятском) языке» гэһэн холбуулалай сэхэ гэхэ гү, али үгэ дахаһан оршуулга болоно. Ябан ябатараа, яряанай буряад хэлэндэ тогтонижорбо.

Гэбэшье литературна (номой) хэлэнэй хэм хэмжүүртэ таарамжагүй юм. Тиин олониитэдэ мэдээсэл тараадаг, литературна (номой) хэлээр хэблэгдэдэг хэрэгсэлнүүдтэ (сонин, сэтгүүл г.м.) иимэ түхэлэй холбуулал хэрэглэлтэгүй.

Мүн тиихэдэ буряад хэлээр гэһэн холбуулалшье хажараар дуулдахаһаа гадна, буруу гэжэ тэмдэглэмээр. Харин буряадаар гэһэн үгэ хэрэглэлгэ тус ушарта тааруу. Жэшээнь, буряадаар дуугарха (буруу: буряад хэлэн дээр дуугарха; буряад хэлээр дуугарха); буряадаар шүлэг хөөрэхэ /уншаха/ бэшэхэ (буруу: буряад хэлэн дээрэ шүлэг хөөрэхэ /уншаха / бэшэхэ); буряадаар дуу / гүйсэдхэхэ / дуулаха (буруу: буряад хэлэн дээрэ дуу гүйсэдхэхэ (дуулаха).

Энээниие сурбалжалагшадай, бэшээшэдэй һайнаар хадуужа абаа һаань, ехэл һайн байгаа.

Бабасан ЦЫРЕНОВ, Оросой Холбоото Уласай Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнэй ахалагша эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор