1216
Хори буряадай 1759 оной түрүүшын хуули
(Үргэлжэлэл)
1727 ондо Ород гүрэн Хитад гүрэн хоёрой хоорондо хилэ татагдажа, Монголой хуули тогтоолнууд, ноёд һайд ба шажан бурхан Ород гүрэн соо, Буряад-Монголой газар дээрэ хүдэлхэ аргагүй болоо. Хари гүрэнэй хуули тогтоол гэжэ тоологдоо ха юм.
1728 оной июниин 27-до граф Савва Рагузинскиин баталһанай ёһоор буряад-монголнууд 1720 оной урда тээ байhан хуушан арсалдаата хэрэгүүдээ болюулаа. Тиигээд 1720 онhоо болоhон тэдэ хэрэгүүдээ сүүдтэ хараалха, бага зэргын арсалдаата хэрэгүүдээ өөhэдын нютагай ноёд һайд хараха эрхэтэй болоһон.
Монголой хуули тогтоолнуудые буряад газарта баримталха эрхэгүй хадань, буряад-монголнуудай ажабайдалаа гурим соо ябуулхынь түлөө шэнэ хуули тогтоолнуудые абажа, тэдэнээ буряад-монгол газар дээрэ хүдэлгэжэ ба хэрэглэжэ эхилээ. Нэн түрүүн буряад-монголнууд гүрэнэй албан ажалтай болоо. Ясак гэжэ натуральна налог суглуулан түлэхэhөө гадна, хилын алба хэхэ, үртөө, харгы бариха, заhаха, яаманай албан ажал, хото городой байшан ба гэрнүүдые барилгада татагдаха гэхэ мэтын ажалнууд байгаа ааб даа.
Зарим хүнүүд Бадан Тураахиниие хори буряад, Түрүүхэн Табунааниие табангууд гэдэг байһан. Эдэмнай ондо ондоо арад зон гэжэ алдуу хэхэдээ болохо. Яагаашье hаа, Бадан Тураахин Түрүүхэн Табунаан хоёр буряад-монгол арад зоной ноёд болоно. Буряад-монгол ороной ёhотой хойто монголшууд бшуу.
Нютагай засаг зургаан
Нютагай байгууламжын хүтэлбэри гээшэмнай 1745 оной Худагта хадын урда зүг тээхи хормой багаар, Анаа голой эрье шадар жаахан зимовье гэр соо нээгдээ гээшэ. Гол ажалынь гэхэдэ, ясак, подати татабари суглуулдаг һэн. 1749 оной мартын 2-то Эрхүүгэй захын канцеляриин зарлигаар «Мирская сборная изба» гэжэ нэрлэгдээд, саарhа гуурhан болон ажалай хэрэгүүд эндэ хадагалагдажа, эрьюулэгдэжэ байгаа. Саашадаа «Онинская степная контора» гэжэ нэрлэгдээ юм. Хожомынь, 1797 ондо, Улаан-Бургаасан гэжэ газар тээшээ зөөгөө. Энэмнай Анаа голой хойто эрье дээгүүр ошоходо, мүнөөнэй Хори тосхонһоо Анаа голоор дээшэхэнэ болоно. Тиихэдээ «Хоринская степная контора» гэжэ нэрлэгдээ.
1806 ондо газараа шэнэлжэ, мүнөөнэй Хоринск тээшээ зөөгөө. Мүнөө Хоринск тосхоной зон тэрэ микрорайониие Дүүмэ гэдэг.
Хориин Дүүмын баталһан хуулинууд
М. Сперанскиин 1824 оной Уставай заншалаар “Хоринская Степная дума” гэжэ баталагдаа.
1806 он болотор 5 «Мирская изба» гэжэ байгаа. Энэмнай «Хоринская Степная дума» гээшын доодо талын эхинэй засагай газар эмхидхэн байгуулагдажа байһан үе болоно.
1817 ондо “Мирская изба” гээшэмнай 9 байһан аад, 1818 ондо 12 болошоо.
Суглаанай изба болон бишыхан конторо гэжэ байгаа. Өөрын гэртэй байгаа ха гү, али Дүүмэ соогоо кабинедтэй байгаа гү?
Тиигээд мүнөө хори буряадууд ямар хуули тогтоолнуудые абажа хэрэглээ гээшэб гэжэ харая. Урданай хуушан нэгэ хэды тогтоолнуудай буулгабари дурсаһуу.
Түрүүшын хуули 1759 ондо хори буряадууд гаргаhан болоно. Тиихэдэ Ринце Шодоев (1733-1765 оноор) ахалагша тайшаа байгаа. Худагта хадын урда зүгтэ Мирская сборная изба гээшэмнай 1749 ондо «Онинская степная контора» гэжэ нэрэтэй нютагай байгууламжын эмхи болоод байхада баталагдаһан болоно.
Энэмнай «Цаадза» гэжэ нэрэтэй. Указ гэхэдэ болохо, 11 эсэгын угай удамарша,Сэлэнгын түлөөлэгшэ түшэмэлнүүд сугларжа, Будда бурхан шажантай арад зон гээшэбди гэжэ тэмдэглээ. Хуушанай ёhоор түрэлэйнгөө наhа бараа hаань, мори алажа, мүргэл хэхэгүй гэжэ хорино. Лама, бурханда үргэхэдэ болохо.
Энэ «Цаадза» Цонгоолой тайшаа Галсан, Хориин ахалагша тайшаа Ринце, Ашибагадай тайшаа Мүнхэ, Хориин тайшаа Доржо, заргашан Олбори, заргашан Булат Үхэнэйн гараа табиһан юм. Бэшээшэн Цанбуу (писарь) байгаа.
Заргашан гээшэ мүнөө үедэ судья гэжэ статустай болоно.
1763 оной хуули
1763 оной хуули
Ринце Шодоевой ахалагша тайшаа байха үедэ Худагта хадын урда зүгтэ «Онинская степная контора» гэжэ нютагай байгууламжын байхада байгуулагдаһан хуули болоно. 11 эсэгын уг гарбалай тайшаа, ноёд һайд, түлөөлэгшэд суглаан дээрээ хөөрэлдэн зүбшэлсөөд баталаа.
Нэгэдэхи статьяда хадаг табилган дээрэ хэды архи, мяха, үхэр мал хэрэглэгдэхэб гэжэ түрүүн хөөрэлдэхэ тухай бэшээтэй.
Хоёрдохи статьянь агнуурида зорюулагдана. 200 толгой малаар үсөөн хүн лук самострел табижа болоно. Тиихэ үедэ өөрөө буудахаар номо hурша агнуурида табидаг байгаа юм бэшэ аал даа. 200 толгойhоо олон үхэр малтай хүн лук самострел табяа hаа, мориёо абхуулха ялада унаха. Тиимэ хүн өөрөө агнуури хэжэ, гүрэнэй татабари (ясак, подать) түлэхэ болоно.
Гурбадахи статьянь архи хориhон удхатай. 40-өөд наhанай хүн архи ууха эрхэтэй. 25-40 наhанай хүн архи түрэ хуримда уухада болохо. 25 наhа хүрөөгүй хүн ямаршье ушарта архи уухагүй болоно. Энэ хуули эбдэhэн хүн сохюулха гү, али мориёо абхуулха ялада унаха.
Энэ хуулида хори буряадай 11 эсэгын уг гарбалай түлөөлэгшэд - ахалагша тайшаа Ринце Шодоев, хоёрдохи тайшаа Доржо Олбориин, 10 зайһан, 1 шүүлингэ гараа табяа.
Удаадахи хуули 1788 ондо баталагдаа. Сэлэнгын, Хориин буряадуудай олон зоной суглаан, хурал дээрэ абтаhан.
Дамба-Дугар Эрэнсын (1768-1804 оноор) ахалагша тайшаа байха үедэ абтаа. Худагта хадын урда зүгтэ «Онинская степная контора» гэжэ нютагай байгууламжын ажалаа ябуулжа байха үе байгаа.
Эндэ хүнгэн 4 буряад полкын ахалагша атаман Цырен Бадлуин олон нүхэд ноёд һайдтаяа, хори буряадай 11 эсэгын хоёрдохи тайшаа Юмцэрэн Ванчигон олон ноёд һайд нүхэдөөрөө буряадайнгаа ёhо заншал зүбшэлсэн хөөрэлдөөд, энэ хуули хүсэндэнь оруулаа.
Эндэ баhал хадаг табилга, үбгэн hамган хоёрой эд бараан тухай гэхэ мэтын гэр бүлын асуудалнууд 10-дахи статьяда ороо.
Гараа табиhан ноёд: ахамад атаман, ноён тайшаа, атаман, Ашибагадай полкын командир, сотник, войсковой заһуул, сотник үбгэн, 4 зайһан, депутат, Хориин түлөөлэгшэ, 3 шүлэнгэ, даамал, бэшээшэн (писарь) пятидесятник Данжажаб Пунцыгон. Тоолоходо, 18 ноёд һайд гараа табиhан болоно.
Захяа
1793 оной июниин 25-да, буряадаар зунай дунда hарада, ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Эрэнсын галзууд угай зайһан Арсалан Мардаевта 9-дэхи статьятай «Захяа» албан ажалаа зүбөөр ябуулхыень бэшэжэ үгөө. Худагта хадын урда зүгтэ «Онинская степная контора» гэжэ нютагай байгууламжа хүдэлжэл байгаа.
Энэ «Захяа» ородоор «наказ» болоно. Харилсаа хэрэгүүдээ удхатайгаар, ажал албанаа гурим журамтайгаар сахижа байхын, энээнэй урда абтаhан хуули тогтоолнуудые саашадаа hайнаар сахихын тулада абтаа бшуу.
Ганса зайһан Арсалан Мардайда бэшэ, бүгэдэ хори буряадай 11 эсэгын ноёд һайдта зорюулан, тайшаа Д-Д. Эрэнсын иигэжэ директивнээр захяа бэшээ.
Императорай хуули заршам шанга гэжэ hануулаад, бэеэ hула табингүй, архи, хаарта, лото болон бусадые наа-дажа, сэнгэжэ ябахагүй, болгоомжотой байгты гэһэн удхатай. Иимэ хорилтын ёһоор, хуули эбдэhэн хүн бургааhаар сохюулжа, хэhээлтэ абаха. Тиигээд зэмэтэй хүнhөө “саашадаа болёоб” гэжэ тангариг абаhанай hүүлдэ гараа табиха гуримтай байһан. Ноёд һайдай буруу ааша гаргаа hаань, тайшаада дуулгаха шухала байгаа.
«Бэшэ болёоб» гэжэ тангариг гэхэдээ, саашадаа хуули эбдэхэгүйб гэжэ үгэ үгэлгэн болоно.
Наhатайшуулай, ноёд һайдай үгэ дуулан, мэдээгээ алдатараа бэшэ айлшад болон худа урагууд архи уухыень зүбшөөгдэнэ. «Архи ууха» гэжэ хэлээ hаань, болгоомжотойгоор ууха гэhэн удхатай болоно.
Эхииень эндэ уншагты
Владимир ЦЫДЕНОВ
