1150
Галсанов Базаржаб Хуригадаевич Ага тойрогой Зүдхэли нютаг тоонтотой, 63 наһатай, мүнөө наһанайнгаа амаралтада Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг. Багша мэргэжэлтэй, Үзөөн нютагта, Дулдарга һууринда һургуулиин захиралаар хүдэлһэн, гүрэнэй ажалда олон жэлдэ ажаллаһан. «Агын Буряадай автономито тойрогой габьяата гүрэн түрын алба хаагша», «Арадай багша» гэжэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн.
«Буряад-монголшууд ехэ һонин түүхэтэй, олон зуун жэл соо түрэлхи хэлэеэ, ёһо заншалаа алдангүй, абажа арьбадхажа ябаһан арад ха юм даа. Харин сагай ошохо бүри үри хүүгэднай ородоор хөөрэлдэн, буряад хэлэеэ ехэнхи зон мэдэхэеэ болижо ябаһаниинь элитэ. Энэ байдалда һанаагаа табижа, һүүлэй үедэ ехэл ажал хэгдэжэ байһаниинь харагдажа байна. Буряад гүрэнэймнай Болбосоролой яаман оролдоно, Хамба лама Дамба Аюшеев ехэ ажал ябуулна, харин буряад арад зон хэлэеэ, ёһо заншалаа сахиха гэжэ үдэр бүхэндэ бүлэ соогоо буряадаараа зугаалжа, хөөрэлдэжэ байгаагүй һаамнай, саашадаа хэлэмнай хосоржо магадгүй. Эдэ бодолнууд олон зоной һанаа сэдьхэл хүдэлгэнэ. Би өөрынгөө талаһаа баһал һанаата болон, энэ хандалга буряад арадтаа шүлэглэн, сэдьхэлдэнь шэнгээхые оролдон бэшэбэб. Үри хүүгэднай 7-той болотороо түрэлхи хэлэндээ һураагүй һаа, саашанхидаа һурахань бэрхэтэй болоно ха юм, тиимэ дээрэһээ энэ хандалга тон түрүүн эжы абанарта зорюулагдана», - гэжэ Базаржаб Хуригадаевич бэшэнэ.
ХЭЛЭЕЭ ХАМГААЛХА ХҮСЭЛ
(Хандалга)
1
Хамба ламын даабаряар
Хэлэеэ хамгаалха хүсэл,
Хамта оролдохо бодол
Хүн бүхэндэ түрэг лэ.
Хэлэеэ мартаһан арад
Хэншье бэшэ болонол,
Эхэ хэлэеэ хамгаалан,
Энээхэн наһандаа ябаял.
Хэлэндэ орожо эхилхэдэнь,
Хөөрхэн үритэеэ, эжынэр,
Хөөрэлдэжэ эхилыт буряадаар,
Хадуужа абахал үгыетнай.
«Эжы, аба» гэжэ эгээл түрүүн
Эхэ хэлэн дээрээ мэдэг лэ,
Эжыһээнь лэ дулдыдаха ха юм
Энээхэн шухала хэрэг.
Тойроод байдаг гэртэхин,
Таанадта баһал эрилтэ -
Гэртээ булта буряадаараа
Гэрэлтүүлэн байгты хэлэеэ.
Элинсэгэймнай алтан һургаал
Эхэл хэлэндэмнай тааруу,
Хэлэеэ мэдэхэ үритнай
Хэдыдэшье буянда хүртэхэ.
Хари хэлэнүүдтэ хүүгэднай
Хожом заатагүй һураха,
Харин түрэлхи хэлэн
Хада мэтэ хамгаалан байха.
Буряад-монгол хэлэмнай
Баян дэлгэр түүхэтэй,
Алан Гуа эжымнай
Арьбадхан баяжуулһан арадаа.
2
Гурбатайхан үридөө, эжынэр,
Гүнзэгы дураяа мэдүүлэн,
«Нагаса эжы, нагаса аба» гэжэ
Налгай зохидоор ойлгуулагты.
«Хүгшэн эжы, хүгшэн аба»
Хайрата түрэлхид гэжэ мэдүүлэгты,
Хүн түрэлтэнэй уг гарбалай
Холбоо үлхөөень мэдэрүүлэгты.
«Хүн болохо багаһаа,
Хүлэг болохо унаганһаа» -
Буряад арадаймнай һургаалай
Баян дээжэ бэлэглэхэт үридөө.
«Үбгэд хүгшэдые хүндэлэ,
Үхибүүд багашуулые баярлуула» -
Арадайнгаа заншал багаһаань
Абажа ябахыень заахат.
Гурбатайхан үритнай хөөрхэн -
Гэр бүлынтнай шэмэгхэн,
Түрэлхи хэлэн дээрээ үгэлэн,
Тон һайхан үгэнүүдые холбохол.
Буряад-монгол арадаймнай
Буянтай сэдьхэл шэнгэхэл,
Хожомойнь харгыда ходол
Хүгжэмдэл зүрхэндэнь байхал.
Эхэ хэлэнэй элшэ сасаруулха
Эжы абын нангин уялга
Үнжэгэн налгайхан үхибүүдтээ
Үеын үедэ залгуулан ябаял.
3
Дүрбэтэйхэн үриеэ, эжы абанар,
Дэлхэйн баялигтай танилсуулагты,
Газар, уһан, тэнгэри, ургамалай
Гоё һайханииень үгэлэгты.
Буряад хэлэнэйнгээ баялигые
Байдалдань тааруулжа туршагты,
Үнгэтэ юртэмсын зурагуудые
Үгэлэн буряадаараа дабтагты.
Табан хушуун малаа магтан,
Танюулан мэдүүлэгты үридөө,
Хонин, морин, үхэр, ямаан, тэмээн
Харуулан байжа хөөрэгты.
Хайрлаха сэдьхэл шэнгээгты,
Хүндэлхэ һургаалые заагты,
Буруу зүбые, хара сагааниие,
Буян нүгэлые ойлгуулжа эхилэгты.
Бэеын тамирай заабаринуудые
Багахан үридөө харуулагты,
Жэшээ болон бүлэдөө
Журамтай ябахые оролдогты.
Үри хүүгэдтнай дүрбэтэйхэн -
Үнжэгэн, уяхан, сэбэрхэн,
Сэдьхэлынь бурхан зандаа,
Саашанхи замайнь эхин.
Хэлэниинь баяжажа эхилэнхэй,
Хөөрэлдэнэ таанадтаяа буряадаар,
Түрэлхи хэлэнэй эхин табигдан,
Талаан бэлигэйнь һуури болонол.
4
Табатайхан үритнай, эжы абанар,
Томохон боложо эхилэнхэй,
Түргэн Интернедэй оньһоор
Танилсажа үрдинхэй элдэб зүйлтэй.
Ород хэлэндэшье һуранхай,
Одоол энээхэн үедэнь, гэртэхин,
Түрэлхи хэлыень баяжуулая,
Тааруулжа номуудые уншая.
Буряад хэлэн дээрээ онтохонуудые,
Байгаалиингаа һайхан зурагуудые,
Түрэл нютагайнгаа түүхые хөөрэн,
Талаан бэлигыень һалбаруулая.
Ажалда һургая, аба эжынэр,
Алха дүшэтэй танилсаг хүбүүд,
Аяга табагаа угаажа эхилэг басагад -
Аба эжын һургаал мартагдахагүй.
Арадайнгаа нааданда һургагты,
Аянгата дуунуудые дуулагты,
Шагай наадан ехэ удхатай,
Шатарта һурабал, угаа хэрэгтэй.
Буряад гүрэнэймнай засаг түрэ
Бүгэдэ зонойнгоо хандалгаар
Хэлэеэ хамгаалхын ажал хэрэг
Хэжэ эхилһэндэнь һайшаамаар.
Болбосоролой яаманай үүсхэлээр
Бишыхан хүүгэдэй сэсэрлигтэ
Буряад хэлэеэ заажа эхилһэндэнь
Бидэ булта дэмжэн баярланабди.
Харин залуу эжы абанарай гэртээ
Халан абажа хэлэеэ хамгаалаагүй һаа,
Хөөрэлдэжэ буряадаараа захалаагүй һаа,
Хорожол байха хэлэнэймнай баялиг.
Буряад арадаймнай ёһо заншал
Баян абдарһаа дэлгэрэн хододоо
Үеын үедэ дамжан һалбарбал,
Үрэжэлтэй буянтай ябахалди хэзээдэшье.
5
Зургаатай болобо үхибүүнтнай,
Залхуурангүй, эжы абанар,
Залгалдуулжал байгты хэлэеэ,
Зоной дунда хөөрэлдэгты буряадаар.
Замайнь эхин яларан тодоронхой,
Зориг, эрмэлзэл бадаржа эхилэнхэй,
Дуратай хэрэгынь харагданхай,
Дэмжэгты хүүгэдээ, аба эжынэр.
Түрэл хэлэн дээрээ үгэлэн энхэрэгты,
Таалан тэбэрин эрхэлүүлэгты,
Эжы абын халуун дурые мэдүүлэгты,
Энээхэн наһыень гэрэлтүүлэн байгты.
Һургуулида орохоёо үхибүүн бэлдэнхэй,
Һанаан бодолынь һэргэлюун болонхой,
Үзэг тоонуудтай танилсуулагты,
Үндэһэн хэлээрээ оршуулагты.
Буряад-монгол арадай һургаалтай
Бишыхан үри хүүгэдтнай саашадаа
Үрэжэлтэй үндэһэнһөө ургаһандал,
Урматай зохидоор алхамаа табихал.
Мүнөө сагай түргэн урасхал соо
Мэгдэн яарангүй шанга ябаха,
Арадайнгаа һургаалай һайханиие
Абажа үндыһэн үри хүүгэд бэрхэхэн.
Арба нэгэн жэл соо һургуулияа
Алхам бүхэнөө тодоор табин гаталха,
Алишье хэрэгтэ харгынь нээгдэхэ,
Амжалтатай ябахын һуури табигдаха.
Табан хэһэгтэ бүридхэн тааруулжа,
Түрэлхи хэлэеэ хамгаалхын хандалга
Эжы абанарта сэдьхэлһээ найдажа,
Энээхэн мүрнүүдые бэшэн зорюулбаб.
Хэрэглэн уншахыень эжы абанарые
Хэлэеэ хамгаалан булта оролдохые,
Хэрэгтэй болохо байха гэжэ найдан,
Ханданаб таанадтаа һайниие хүргэн.
18.12.2019 г. Улаан-Үдэ хото
Гэр бүлын жасаһаа гэрэл зураг абтаба
