1420
Агууехэ Илалтын болоһоор аяар 75 жэлэй үнгэршөөд байхада, би дайнай үеэр түрэһэн хүн хадаа манай Ородой Адаг нютагай зоной үнэн зүрхэнһөө хүхихые хараһан тула мүнөө болотороо һанан-һанан омогорхожо ябадагби.
Илалта! Энэ үгэ досоогоо хэды ехэ удха шанартайб! Фашис булимтарагшадай һомондо сохюулан, манай эрхим хүбүүдэй Эхэ газараа тэбэрин унажа, алтан дэлхэйтэеэ хахасаан, буурал сагаан үбгэд, хүгшэдэй унаһан малгайгаа абангүй, «Хамаг юумэеэ фронтдо, Илалтада» үгэжэ ябаһан һамгад, басагадай зосоо багташагүй ехэ гуниг, үншэн болоһон нарай нялха үхибүүдэй уйлаан, гэмшээн...
Илалта! Дайгаа даража бусаһан баатар хүбүүдэй дорюун, хүхюун хатар, дуунууд, үбсүүгээр дүүрэн орден, медальнууд, нюдэнэйнгөө нёлбоһо аршан-аршан, тэдэнээ амаршалан угтаһан нютагаархидайнь, гэртэхинэйнь баяр баясхалан, омогорхол. Илалтын үдэр манай Росси гүрэндэ жэл бүхэндэ тэмдэглэгдэдэгынь ехэ удхатай, зүб үйлэ хэрэг гээшэ ааб даа. Бэшэ гүрэнүүдтэ орходоо, СССР гүрэн Илалтада эгээ ехэ хубитаяа оруулһаниинь, эгээ олон сэрэгшэ зоноо алдаһаниинь хамаг дэлхэйн зондо мэдээжэ гээшэ.
Нютагайнгаа баатарнуудые дурсан...
Тэрэ олон унаһан зоной баатаршалгануудые мүнхэрүүлэн, хододоо һануулжа байхынь түлөө манай Хэжэнгын аймагай Ородой Адаг нютагта хүшөө бодхоогдоһон байдаг. Тэрэнэй проект бүтээгшэ энэл нютагай, инженер мэргэжэлтэй уран гартан, элдэб гоё дуунуудыешье зохёожорхидог, республика соо эгээ түрүүн морин хуурнуудые дархалжа эхилһэн Балдан Чимитович Гомбоев болоно гээшэ. Нютагай зоной, Захиргаанай оролдолгоор энэ хүшөөмнай жэл бүхэндэ сэбэрлэгдэжэ, заһуулжал, шэрдэгдэжэл байһаар, хүнэй нюдэндэ ехэ уринаар харагдан байдаг. Стелын хоёр тээһээнь дохид гээд байһан тугуудайнь нэгэндэ мрамор шулуун дээрэ һиилэн, алтан бэхээр дайнһаа бусаагүй нютагай сэрэгшэдэй нэрэнүүд бэшэгдэһэн: Цымпилов Б.Ц., Рыгзенов Д., Цыбикдоржиев З.Ц., Цыбжитов А.Ц., Цыбжитов Х.Ц., Цыбжитов Г.Ц., Цыденов Ж., Цыдыпов Н., Абидуев Н. гээд, аяар 32 залуу шиираг хүбүүд Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаяа үгэһэн байнал даа. Эдэ зомнай түүхэдэ оромо ехэ дайшалхы габьяа гаргаашьегүй һаа, урдань байһан даабаринуудаа хүсэд һайнаар дүүргэжэ, хаажа ябаа.
Дайнһаа бусажа ерэһэн хүнүүдые нэрлэбэл, ехэ үсөөн байна даа. Хэд бэ гэбэл, Хабтаев Бабу-Доржо Бадмаевич, Базарон Шойнжур Базарович, Цыбжитов Шойен, Намжилов Шойен, Базардашиев Цынге Бардуевич, Нимаев Цыден-Дамба Бадмаевич, Цымпилов Ринчин Цыденович, Дашиев Цокто Даржаевич, Борохитов Жимбэ Борохитович, Хубитуев Цыден-Еши Хубитуевич, Гармаханов Цырендоржо Санжиевич, Базарон Патанхай Базарович гээд, зариманиинь мартагдажашье болоо. Эдэ зоной ямар ажал, юу хэһые бэшэхэ болоо һаа, нилээд лэ ута статья болошохо юм ааб даа. Тиимэһээ үсөөн үгөөр хэлэхэдэ, эдэмнай унаһан малгайгаа абангүй, колхозойнгоо ажалда хам оролсоһон байна.
Илалта шэрээлсэһэн габьяатай
Мүнөө үедэ манай нютагта дайнай нэгэшье ветеран үлөөгүй. Тиибэшье нютагай ажаһуугшад эдэ зоной нэрэ, хэһэн ажалыень мартадаггүй. Тэдэнэй нэгэн Цыден-Дамба Бадмаевич Нимаев тухай бэшэхэмни. Энэ хүмнай нютаг соогоо ехэ хүндэтэй, уран гартай, дархаша хүн байһан юм. Багашаг ябаад, һүхэ ба хюрөөгөө заһуулхаяа хандахадамни, хэдышье сүлөөгүй байгаашье һаа, заһаад ба хурсадаад лэ үгэдэг һэн. Ганса намдашье бэшэ, эсэгэ, аханараа дайнда алдаһан олохон үхибүүдтэ туһалаа юм ааб даа. Дайнда ошоһон, хаагуур ябаһан тухайнь мүнөө һанаһан юумэеэ бэшэхэм.
Цыден-Дамба ахатан 1943 оной январь һарада армида татагдаһан байна. Эрхүү можын Мальта гэжэ станци дээрэ һургуули хэжэ байтарнь, Монгол гүрэнэй Баян-Түмэн гэжэ городой хажууда абаашаа. Тэндэ һургуулияа үргэлжэлүүлһэн байна. Тиигэжэ байтарнь, Япон гүрэнтэй дайн эхилжэ, ЗабВО-гой 7-дохи арми баһал оролсоһон гээшэ. Аяар Порт-Артур город хүрэтэр багасага үлэһэн япон сэрэгтэй тулалдаһаар ябатарнь, “дайн дүүрээ” гэһэн соносхол ерэһэн байна. Дайлалдажа ябахадаа, “миномётчик-зенитчик береговой батареи”, “писарь” гэһэнь мэргэжэлнүүдые шудалһан байна.
Таба хахад жэл тиишэ ябахадаа, младший сержант Ц-Д.Б.Нимаев «Дайшалхы габьяагай түлөө» медальда хүртэһэн. Гадна япон сэрэгшэдые даралсаһанайнгаа түлөө Эсэгын дайнай орден абаа. Г. Жуковай болон олон тоото ойн баярай гүрэнэй шагналнууд ветеранай сээжые шэмэглэдэг һэн.
1948 оной июнь һарада гэртээ орожо ерэһэнһээ хойшо колхоз ба совхозойнгоо ажалда ехэ үрэ дүнгүүдые харуулан ажаллаһан байна. Мүнөө болоходо, һаяшаг хада гэртээ ошоошье һаань, гурбан басагад, нэгэ хүбүүниинь олон тоото аша зээнэртэеэ хамта эсэгэеэ дурсан ябадаг юм даа.
Эрнест ЦЫБИКОВ, журналист
