​Буряад киногой түүхэ

«Тиимэ түүхэ бии юм гү?» – гэжэ асуудалай гарахада, буряад кино баян түүхэтэй юм гэжэ мүнөө лаб хэлэмээр. Ород гүрэнэй кинематографида буряадуудай оруулһан хубита ехэ. 

Нэн түрүүн агуу зүжэгшэн Валерий Инкижинов ухаанда ороод орхихо юм. «Чингисхаанай үри һадаһан» гэжэ кинофильмдэ тэрэ гол роль гүйсэдхөө бэлэй. Кино шэнжэлдэг олохон мэргэжэлтэд энээниие XX зуун жэлэй эрхим арбан фильмнүүдэй тоодо оруулдаг. Буряад оронһоо гарбалтай мэдээжэ найруулагшад Александр Итыгилов, Барас Халзанов, Арья Дашиев, Вячеслав Никифоров гэгшэд дэлхэйн киногой түүхэдэ тусгаар һууринуудые эзэлэнхэй. 

Вячеслав Никифоров тухай мэдэхэ хүн Буряад орондо үсөөн. Теэд тэрэмнай Бэсүүр һууринда өөдөө болоһон намтартай. Беларус Уласай Кинематографистнуудай эблэлэй түрүүлэгшээр тэрэ үни удаан хүдэлөө. Буряад Уласай мэдээжэ уран бэлигтэн Лхасаран Линховоин, Буда Вампилов, Гомбо Цыденжапов, Федор Сахиров, Цырен Шагжин, Владимир Манкетов, Буянта Аюшин, Владимир Халматов, Пётр Абашеев, Михаил Елбонов, Лариса Егорова, Владимир Кондратьев, Доржо Сультимов, Цырен Бальжанов болон бусад кинодо наадажа, суутай болоо. 

Мэдээжэ уран зохёолшод Иван Воробьёв, Даша-Рабдан Батажабай, Исай Калашников, Владимир Митыпов гэгшэд уран һайханай фильмнүүдэй сценаринуудые бэшээ. Иван Воробьёв Буряад оронһоо гарбалтай юм гэжэ мэдэхэ хүнүүд мүнөө баһал үсөөн. Гэхэ зуура, тэрэмнай Улаан-Үдэ хотын 1-дэхи һургуули дүүргэһэн. ВГИК-тэ һурахаяа ороһон Буряад ороной түрүүшын түлөөлэгшэ гээшэ. Тэрэнэй бэшэһэн сценаринуудаар аяар 12 фильм буулгагдаа. Тэрэ тоодо «Хүбүүд дайнда мордобо» гэжэ кино ороно. «Адуушанай дуун», «Алтан гэр», «Ургын һалбарха хаһа», «Сагаан морин», «Һүүлшын намналга», «Намдуу байдалай үедэ гэнтэ зэдэлһэн хуугайлаан», «Алтанай уурхайн үглөө», «Гашуун арса», «Баабгайн арһан наймаалагдана» гэһэн фильмнүүд Буряад орондо буулгагдаһан юм. 

Буряад киногой түүхэ үнгэрэгшэ зуун жэлэй 20-ёод, 30-аад онуудһаа эхитэй. Тэрэ сагта Дээдэ-Үдэ хотодо хоёр кинотеатр ажалладаг байгаа. Нэгэниинь «Эрдэм», нүгөөдэнь «Арс» гэжэ нэрэтэй һэн. Кинодо ороһон зон хилын саана буулгагдаһан боевигүүдые харадаг байгаа.

«Адуушанай дуун». Найруулагшань Андрей Фролов

Энэ кино хүгжэмтэ комединүүдэй эрхимүүдэй нэгэн гэжэ тоологдодог. Буряад адуушан хүбүүнэй Москвагай консерваторидо ороһон тухай эндэ зураглагдана. Эндэ инаг дуран, мори урилдаан, аялга дуун... 

Хирэ-хирэ болоод лэ, энэ фильм Түбэй телевиденеэр харуулагдадаг бэлэй. Гол рольдо Ленинградай консерватори дүүргэһэн Владимир Манкетов наадаа.

«Алтан гэр» - «Мосфильм» киностудида 1959 ондо буулгагдаа. Найруулагшань Владимир Басов

… Байгал далайн үбэрэй нютагууд. Ород гүрэндэ эрхэтэнэй дайн боложо байна. Колчагай сэрэгүүдэй үймөө татажа байһан үе саг. Олон гэртэхин хүбүүдээ дасанай хубараг болгохо гэжэ оролдонод. Тэндэ хүбүүдынь эрдэм номтой болохо зэргэтэй. Нютагай баянай барлаг Арсалан гэжэ хүбүүн ламын шаби боложо ошоно. Дасан дотор тохёолдоод байһан ажабайдал сагаан сэдьхэлтэй, ухаансар Арсаланай һанаанда яашье тааранагүй. Түрэһэн гэрээ, хайрата эжыгээ үдэр бүхэндэ һанажа, сэдьхэлынь гажарна. Хүбүүхэн дасанһаа тэрьелжэ, эрхэтэнэй дайн гээшые бэеэрээ үзэхэ баатай болоно… 

Арсаланай роль Боря Семёнов гүйсэдхөө һэн. Гэсхы ламын роль Буда Вампилов наадаа.

«Будда бурханай түлөөлэгшэ» (1934 он). Ялтын киностуди

1934 ондо Буряадай олон зүжэгшэд Ялта хото уригдажа, буряадууд, монголшууд тухай кинодо наадаһан байна. Гол рольнуудай нэгыень Буряадай түрүүшын мэргэжэлтэ зүжэгшэн Мария Шамбуева гүйсэдхөө бэлэй. Хүбүүнэй роль Коля Дылгыров, ламын роль мари яһанай Йыван Кырля наадаа. Тус фильм буулгагдабашье, үргэн олониитэдэ харуулагдаагүй. Юуб гэхэдэ, эгээл тэрэ сагта монгол сурталтай тэмсэл эхилһэн байгаа ха юм. Мария Шамбуева олон жэлэй туршада Буряад драмын театрта хүдэлөө. Николай Дылгыров Усть-Ордада арадай театр байгуулаад, зүжэгшэнөөр ажаллаа. Хожомынь Улаан-Үдэ хото зөөжэ ерэхэдээ, филармонидо хүдэлдэг байгаа.

«Ургын һалбарха хаһа». Свердловскын киностуди. 1958 он. Найруулагшань Яропол Лапшин

Сценари зохёогшо – Николай Дамдинов. Валентина Дагбаева, Буда Вампилов, Мария Степанова, Найдан Гендунова, Владимир Халматов, Владимир Манкетов, Петр Николаев, Цырен Шагжин, Федор Сахиров гэгшэд рольнуудые гүйсэдхэнэ. Энэ хадаа Буряад орон тухай тон эрхим фильм гэжэ тоологдодог. 1959 ондо гараһан «Советский экран» гэжэ сэтгүүлэй 20- дохи дугаарта энэ фильм тухай иигэжэ бэшээтэй: «Энэ кино дотор хэдэн зуун жэлэй туршада дарлалта гээшые бэе дээрээ үзэжэ гараһан буряад эхэнэрэй бэеэ хүндэлжэ эхилһэн үе зураглагдана». Улаан-Үдэ хото шадарай болон Түнхэнэй аймагай байгаали кинодо буулгагдаа. Хитад коммунист эсэгэтэй, ород комсомолка эхэтэй Валентина Вань Хан-Чинь гол роль гүйсэдхөө. СССР болон Хитад уласуудай харилсаанай доройтожо, хитад обогтой хүнэй гол роль гүйсэдхэхэ аргагүй болоходо, Валентина нүхэр басаганайнгаа обог абаа һэн. Тэрэ гэһэнһээ хойшо Валентина Дагбаева гэжэ буряад зүжэгшэн үргэн олониитэдэ мэдээжэ болоо.

Тагнуулшадай ажабайдал харуулһан «Аюултай зүргэнүүд» (1954 он) гэжэ фильм. Найруулагшад: Александр Алексеев, Евгений Алексеев. Зүжэгшэд: Никифор Колофидин, Татьяна Мухина, Фёдор Сахиров болон бусад

Уссуриин тайгада агуу барилгын эхилээд байтар тахал үбшэн тарашана. Хаанаһаа ёро муута үбшэн дэлгэрбэ гээшэб гэжэ тагнуулшадай бүлэг элирүүлхэ ёһотой. Совет микробиологой олон жэлэй туршада бүтээһэн ажалые дайсан һүнөөхые оролдоно. Залуу эрдэмтэн Василий Жёлудев һүйд татагша этэгээдые элирүүлбэ. Тэрэнь тайга руу зугадана…

Александр Итыгилов суг хүдэлдэг нүхэдтэеэ: Сергей Никоненко, Олег Табаков, Виктор Мережко