​Аяг зангаараа нэгэл ондоохон зон

Авторай гэрэл зураг

Бүгэдэ буряадай ехэ нааданай хэмжээнүүдэй үедэ бүлэг бүлэгөөрөө сугларһан зон сооһоо Шэнэхээн буряадууд хубсаһаараа, уран гоё шэ­мэг зүүдхэлээрээ, нэгэ ондоохон аяг зангаараа бусадһаа илгараад харагдадаг байгаа.

Урилдаануудай забһарта хажуудань дүтэлжэ танилса­бабди. Заяатын Ураншэмэг, тус бүлэгэй ахалагша, суг ерэһэн зон тухайгаа иигэжэ тобшоор хөөрэбэ:

- Бидэ булта малшад гээшэбди. Малаа хараад, хүүгэдээ үндылгэжэ, энэ сагта хүнһөө дутуугүй хүн болгохо гэжэ шармайн оролдожо байһан зон гүбди даа. Шэнэхээнһээ 18 хүн өөрынгөө мүнгөөр аяар энэ Эрхүү хото зорижо ерээбди. Гол түлэб 6 айл бүлэ бэлдэ­жэ ерэһэн болоно. Гэлэгжам­сын Цырен Цырен-Дулма нүхэртэеэ, Галсанай Дандар Гарма-Хандатаяа, Данзан­жамса Субад нүхэртэеэ, Да­ша-Дондог Сэсэгмаатай­гаа, Батын Пүрбэ Дулма нүхэртэеэ болон бусад.

“Буряадай нэгэ үдэр” урилдаанда бэри буулгаха урданай ёһо харуулжа, эр­химэй тоодо орообди. Хүнэй сэдьхэл доһолтор дууладаг Нашан дуушамнай баһал амжалта туйлаа. Арадай дуунай мүрысөөндэ илажа гараһандань, ехэ баярлаабди, - гэжэ урматайгаар мэдүүлнэ һэн.

Нүүдэлшэ, малша ара­дайнгаа эгээн зоримгой, хатуу шэрхи шэнжэ шана­рые, хари холын дайдада түрэл хэлэеэ, үндэһэн соёл болон урданай ёһо занша­лаа алдаагүй эдэ зондо дээдын хүндэ үзүүлжэ, һүр жабхаланһаань хүртэхэ ду­ран хүрөө бэлэй. Буряад үндэһэтэниие хэдэн хуби болгожо таһалһан нүүлгын түүхэ тухай дахинаа энэ уул­залга һануулба.

1996 ондо, Бүгэдэ бу­ряадуудай хоёрдохи ху­ралдаанай үедэ Мон­голдо ажаһуудаг буряад угсаатаниие түлөөлжэ ерэһэн Содбын Бадарч ахатантай хөөрэлдэһэнөө мартагшагүйб. Юридическэ эрдэмэй дид-доктор, про­фессор С.Бадарч Буряад соёлой эблэл, уг үндэһэн, ёһо заншалаа, амидаралын шэмэг болохо гар урлалаа, оюун ухаагаа, түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ талаар ямар ажал ябуулнаб гэжэ хөөрөө һэн.

С. Сэнгэлын гэрэл зураг

Монгол һайхан орондо, 1989 оной мэдээгээр, 35744 буряад угсаатан ажаһуудаг гээд, хүндэтэ С.Бадарч тэм­дэглээ бэлэй. Мэдээжэ эр­дэмтэд Т.М. Михайловай, Д.Д. Нимаевай, Х. Нямбуугай, В.С. Ханхараевай мэдээнүүдэй ёһоор, Монголдо 30-һаа 100 мянга хүрэтэр, Хитад ороной Үбэр-Монголдо 6000 гаран буряадууд тоологдодог. Бу­ряадууд хэр угһаа нютагай хилэ гэжэ мэдэдэггүй, Зүлхэ, Ангар, Байгалһаа сүл Губи хүрэтэр хашалангүй зөөжэ ябадаг байһан ха юм. Росси Манжуур хоёрой хоорондохи хилын баталагдаһаншье һаа, XVIII зуун жэлэй түрүүшын хахадта хилын журам хүсэд сахигдадаггүй байгаа. Буряадууд сагай хаһаар нүүдэг заншалтай һэн: үбэлдөө мал бэлшээхын аргагүй болохо­до нүүдэг, мүн ган гасуурта жэлнүүдтэ тэжээл бэдэржэ зөөдэг һэн. Тэрэ холо сагай нүүдэлэй шалтагаан гол түлэб байгаалиин уларил­тай холбоотой байгаа гээд тодорхойлое.

XIX зуун жэлэй эсэстэ – ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряаду­удай нүүдэл ондоо шэглэл­тэй болоо һэн. Орос гүрэндэ хэдэн шухала хуулинуудай хүсэндөө ороһон ушар ара­даймнай ажабайдалда ехээр нүлөөлһэн юм. Эдэ хуулину­удай үндэһөөр газар шэнээр эсхэмжэлэгдэжэ, Сибириин нютаг зоной ашаглажа байһан газарай 30 % хуряаг­дан абтаад, буряадууд болон эвенкнүүд ашаглажа байһан 6,8 сая десятина газарайн­гаа 5 сая десятина хубиие алдаха ёһотой байгаа. ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад үндэһэтэнэй эрдэмтэй ху­бинь амин шухала удхатай газарай асуудалаар арадайн­гаа аша туһые хамгаалха гэжэ оролдоо. Нүүжэ мал үсхэбэрилхэ ажахы эрхил­дэг буряадуудай газарыень хороохо ушар заншалта ами­даралдань үнэхөөрөө аюул­тай байгаа бшуу. Элдэб эсын арга хэрэглэжэ, тэрэ тоодо Монгол руу нүүжэ, буряадууд амидарха аргаяа бэдэ­рээ.

Буряадуудай Монгол руу нүүһэн шалтагаануудые эгээн түрүүн шэнжэлхэ гэжэ оролдоһон М.Н. Богдано­вай (1878-1920) нэрые дур­дая. Хубисхалай урда үеын буряад эрхим сэхээтэнэй нэгэн, эрдэмтэн, ниитын ажал ябуулагша, уран зо­хёолшо-публицист Михаил Богданов Боохон аймагай Үхэр нютагта түрэһэн юм. 1898 ондо Казаниин багша­нарай институт дүүргээд, удаа дараалан Томскын, Пе­тербургын, Берлинэй болон Цюрихэй университедүүдтэ һуралсал гараһан намтар­тай. 1909-1916 онуудта газарай хэрэгүүдээр эрхэ түлөөлэлгэтэ тушаалнуудта Енисейскэ губернидэ, удаань Үбэр-Байгалай дэ­бисхэртэ хүдэлһэн юм. 1917 онһоо наһа баратараа, Үбэр-Байгалай можын нии­тын эмхинүүдэй хорооной түрүүлэгшээр, Бурнацкомой түрүүлэгшээр арадтаа алба хээ.

Шэнэхээн буряадууд Ойхон аралда

С. Сэнгэлын гэрэл зураг

1915 оной март һарада “Кооперативное слово” гэжэ сониндо “Агын волостиин буряад яһатанай ажахы” гэһэн статьянь хэблэгдээ һэн. Монгол руу буряадуу­дай зөөхэ шалтагаан “нэгэ газар дэбисхэр дээрэ зоной олоороо ажаһуудаг болоһон ушар” гээд, тэрэ тайлбарил­на. М.Н.Богданов Сүүгэлэй волостиин буряадуудай га­зар ашаглалгын байдал шу­далхадаа, Агын тада дайда нүүдэл мал ажахы эрхилэл­гэдэ ба хүгжөөлгэдэ арайл багадана гэжэ тодорхойлоо һэн. Бэлшээриин дуталдаһан дээрэһээ Агын малшад Мон­голой хилэ гатална гээд, тэрэ онсолоо. Тэрэ үедэ Агын бу­ряадуудай 32,5% шахуу Мон­гол орондо нүүжэ ошоһон байна. Тиимэһээ буряад яһатанай тоо олошорногүй гэжэ М.Н.Богданов нүгөө ажал соогоо тэмдэглээ һэн (Богданов М.Н. Очерки исто­рии бурят-монгольского на­рода. – Верхнеудинск, 1926. – 169 н.).

М.Н. Богданов хубис­халые һандаргаха муу нүлөөтэй үйлэ хэрэг гэжэ тоолодог хадаа Зүблэлтэ за­сагые дэмжээгүй юм. Үсөөн тоото арадайнгаа эрхэ сүлөө хамгаалха, үндэһэн ажахы­гаа, хэлэ болон ёһо заншалаа һэргээн хүгжөөхын түлөө тэмсэлэй тала баригшадай зэргэдэ, хараа бодолоороо Ц. Жамцаранотой, Э-Д. Ринчи­нотой, П. Дамбиновтай дүтэ байһан энэ гүн ухаатан Үбэр Байгалда атаман Семено­вой засагта эсэргүүсээ һэн. Хамаг буряадуудые хасаг болгохо, нютагай буряад за­хиргаануудые үгы хэхэ, бүхы эрэгтэйшүүлые сэрэгэй ал­банда татажа, һайн дура­най отрядуудые бүридхэхэ гэһэн Семеновой һэдэлгые эрид буруушааһан мэдээ­жэ ниитын ажал ябуулагша алуулһан юм.

Михаил Богдановай бо­лон бусад үндэр гүн ухаата, шэн зоригто буряад алдар­та хүбүүдэймнай нэрэ соло арадаймнай дурасхаалда мүнхэ байха гээд найдая. Тэ­рэнэй түрэһэн газар дайдада бүгэдэ буряадуудай “Алтар­гана” наадан хоёрдохиёо заларжа, хамаг зониие суглуулжа, нэгэ үндэһэтэ арад түмэнэй агууехэ мэдэрэлээр бултыемнай жэгнэбэ ха юм.

Туяна САМБЯЛОВА