​​ТААРАҺАН ХОЁРОЙ. ТАЛААН БЭЛИГ

Мэдээжэ хүгжэм зохёогшо, кино найруулагша, Мон­голой дууриин театрта 20 гаран жэлдэ гол дуушан ябаһан, «Хүхэ мүнхэ тэнгэриин хүсэн доро» гэһэн монгол-япон кинодо Чингис хаанай дүрэ бүтээһэн Агваанцэрэн­гийн Энхтайван Баярмагнай гэжэ наһанайнгаа нүхэртэеэ «Амар сайн» театрай артистнартай, хизаар ороноо шэн­жэлэгшэдэй «Алтан жаса» бүлгэмэй гэшүүдтэй уулза­ба. Тиигэжэ «Алтан жаса» бүлгэмэй түрүүлэгшэ Базар­жаб Батомункин ябуулжа байһан ажал хэрэг тухайгаа хөөрэбэ. Айлшад тэрэнэй хөөрөө анхаралтайгаар шаг­наа. Саашадаа суг хамта ажал ябуулха, буряад арадай түүхэ шэнжэлхэ, соёл уралиг хүгжөөхэ, харилсаа холбоо бэхижүүлхэ тухай энэ уулзалгын үедэ хөөрэлдөөн боло­бо, түсэбүүд табигдаба.

Хун эжын хүсэл ехэ

Үбэр Байгалай VIII ки­нофестивалиин хэмжээн­дэ Агын «Амар сайн» түбтэ «Дангина» гэжэ кино харабабди. Уран һайханай үнгэтэ кинодо Хоридой мэргэнэй тэнгэриин изагууртай Хун гүнжые яажа хани болго­ноб, саашанхи ажабайда­лынь хайшаа байгааб гэжэ харабабди. Мүн тэдэнэй хүбүүдые түрэжэ, хүхөө хүхүүлжэ, зулайень үнэсэжэ байхыень анхараад, тон ехээр баясамаар байба. Хун шубуун эжытэй, Хоридой мэргэн абатай, хуһан модон сэргэтэй хори буряад тухай домог дуулаха гээшэ - нэгэн, харин кино болоод байха­дань, һонирхон хараха гээ­шэ баһал ондоо байгаа. Хун эжымнай хубсаһаяа үмдөөд, тооно өөдэ ниидэхэдэнь, Хо­ридой абамнай тогооной хөө болошоһон гараараа хоёр хүлһөөнь баряад байтараа алдажархина. Хун эжы то­оноор гаран, гэр дээгүүрээ гурба дахин элин ниидээд, иигэжэ үгүүлнэ:

- Асаралта һайн хаан ханимни, ашата алагхан үринэрни, Хун эжыһээ гар­балтайгаа бодожо, бүхы Буряад улад зоноо эбэй хүсөөр нэгэдүүлжэ, га­даада талаһаань хадхаха дайсангүй, досооһоонь хахалха муу һанаатан үгы, найртай һайхан амидаржа, зохимжотой удаан жаргаа­райгты. Хүхэ тэнгэриин эсэ­гын дуудалгаар Хун эжытнай түрэһэн үдэһэн Хурмастадаа бусахамни даа... Амар һайн һуугаарайгты, хүбүүдни, - гээд, шанха дээшээ ниидэ­шэнэ.

Уран бүтээлшэ бүлэ

Монгол Уласай соёлой тэргүүн ажалтан Бямбаагай Баярмагнай киногой уран хүтэлэмжые даадаг, Агва­анцэрэнэй Энхтайван най­руулан табидаг юм. Эдэ хоёр бүхыдөө 6 кинофильм бүтээһэн байна. Тэдээн сооһоо эгээл ехээр суурхаһан «Мойһохон» гэжэ фильм 2008 ондо Энэдхэгтэ Мумбаи хотодо «Азиин гурбан ню­дэн» гэһэн VII фестивальда тусхай шагналда хүртэһэн. Тэрэл жэлынь Баффолодо (США) кинофестивальда 320 фильм сооһоо эрхим гэһэн тоодо орожо, Ази түбиин ки­ногой алтан жасада ороһон байна.

Энхтайван Хэнтэйн айма­гай Биндэр сомоной Баян-Адарга тоонтотой. Хориин арбан нэгэн эсэгын шарайд омогой юм. Уг гарбалынь Ага нютагһаа үндэһэтэй. Наһатай болохо бүри уг гар­бални хаанаһаа гээшэб гэжэ бодолгото болохо саг ерэнэ гэжэ тэрэ хэлэнэ. «Бальжин гол» гэжэ дуугаа аргагүй гоё һайханаар бидэндэ ду­улаба. Энэ дууниинь Мон­гол ороной алдар суута дуушадта шалгалта мэтэ­эр һанагдадаг. Хоолойнгоо бүхы нугалбари гаргажа ду­улаха хэрэгтэй ха юм.

Энхтайван бүхыдөө 400 гаран дуу, уран һайханай 6 фильм, баримтата 20 гаран киногой хүгжэм зохёоһон.

Энхтайван Баяр­магнай хоёр тэнгэ­риин заяагаар яажа иигэжэ тааралдажа уулзаа гээшэб. Уран бүтээлшэ хүгжэмшэ хоёрой ажал хэрэ­гынь тэнгэри бур­хадай эбигээл доро урагшатай, бүтэмжэтэй байна.

«Мойһохон» фильм хараад, ерэһэн бодолнууд

«Амар сайн» түбые хүтэлбэрилэгшэ Оюна Да­рижапова «Мойһохон» фильм Монголһоо асараад, Ага тосхондо, Могойтодо, Дулдаргада болон бусад­шье хүдөө нютагуудаар зон олондоо харуулаа. Июниин 2-то дахинаа «Амар сайн» соо «Мойһохон» кино ха­руулхадань, уяржа, нулим­саа мэлмэрүүлжэ, зүрхэеэ хүмэрюулэн, дахяад хара­баб. Буряадууд шэнгеэр гур­бан томо гүрэндэ таһарһан, табан газар хубаагдаһан, эрэшүүлэй үсөөржэ үгы бо­лотор хюдуулһан, түрэл хэлэ­еэ мартатараа зонхилуулһан арад энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ бии ха гү? Үгыл ха даа гэжэ һананаб.

1981 ондо түрэлнүүдэй урилгаар Улаан-Баатар айл­шалаа һэмби. Тиихэдэ Нина Дамбаевна гэжэ Шандали нютагай наһажаал эхэнэрэй түрэлэйнь хоёр хүгшэдтэй уулзаад, бэлэг абаашажа үгөөд ерыт гэхэдэнь, хаяга­арнь һурагшалаад ошоо һэн бэзэб. Ная холо гараһан хоёр хүгшэдэй һэеы гэртэнь айлшалаад, хоноод гараа һэмби. Агаһаа ерэһэн намда аргагүй ехээр хүхилдөө һэн. Тии­гээд гурбуулханаа һууһан аад, хэн бэ даа дуулана аа гү гэжэ айһандал, альгаараа амаа бүглэн, шэхэндэмни шэбэнэжэ (тиимэ ехээр ай­даг байгаа. Мүнөөшье он­доо болоогүй, айһан зандаа) хөөрэһэниие кино хаража байхадаа, дурсан һанабаб.

1930 гаран онуудта Хэнтэй уулын үбэр тала хүрилэн харагдадаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, бу­ряадуудай олон­хинь хүрин танса­ран дэгэл үмдэдэг байһан. Буудуулһан буряадуудай үхэһэн бэе нэбшэгэрээрээ хэбтэдэг һэн гэхэ. Үхэһэн бэеыень аба­жа хүдөөлүүлхэнь хорюултай байгаа.

Шандалиин хоёр хүгшэдни иигэжэ хөөрөө һэн:

- Ахаймнай үглөөгүүр энэ багта зогсожо байгаа һэн гээд хараһан байгааб­ди. Ахайнгаа үхэһэн бэеые абаха гэжэ үүр сайхын урда­хана ошожо бэдэрээбди. Ха­руулшан буудана аа гү гэжэ айгаабди, үхэһэн хүнүүдые эрьелдүүлхэдээ, ехээр айгаа һэмди, бэдэрэ-бэдэрһээр, ахайгаа олообди.

Тэрэ сагта хони гар­гаха нэгэшье эрэ хүн үгы болоод, жаахан хүбүүд тэ­дэнэй орондо хониной гол таһалдаг байгаа гэжэ Монголдо хэлсэдэг. Айм­шагтай тэрэ саг тухай сэхэ руунь бэшэһэн уран зохёолшон Бямбаагийн Баяр­магнай эхэ хүнэй эльгэ нимгэн сэдьхэл зүрхөөр түүхын хуудаһануудые ира­жа, долоон голтой, долоон зүрхэтэйгөөр энэ бүтээл бүтээжэ шадаа бшуу.

Алан гоохон эжынгээ захяа бү мартая

Хүбсэгэл аймагай Мүрэн түбтэ түрэһэн хотогойто уг гарбалтай Баярмагнайтай уулзахадаа, иигэжэ гуйбаб: «Та буряад бэшэ аад, бидэ­нэрэй түүхэ шэнжэлээд, зо­хёол бэшэнэт, энээн тухайгаа хөөрэжэ үгыт».

- Бидэ, монголшууд, хэ­зээ иигэжэ таһаржа, хуба­аржа байхаяа болихо гээ­шэбибди? Нэгэл шуһанһаа сасарһан шуһан, нэгэл мяханһаа таһарһан мя­хан, адли хэлэтэй, адли шажан мүргэлтэй үндэһэ яһатан гээшэбди. Үзэмшэн гү, дүрбэд, халха, буряад гү, ямар хамаа байнаб. Хэн­тэйн аймагта үндэр наһатай үбгэжөөл буряадуудай хэлмэгдэһэн тухай хөөрөө һэн. Би хөөрэһыень нулимсаа унагаажа, хайрлажа, ямар тиимэ аймшагтай саг бай­гаа гээшэб, юундэ мүнөө болотороо бидэ мэдэхэгүй ябанабибди, дуулаһанаа саарһан дээрэ бэшэхэб гээд, тиигэжэл түрүүшын зохё­олни бүтээ һэн. Зохёоһон гар бэшэгыемни найзанар­ни, түрэл гарални уншаад, заабол кино болгогты гээ. Кино гаргахын тула буряад зон мүнгөөр туһалаа һэн. Тиигэжэ энэ «Мойһохон» гэжэ фильм бүтэһэн юм. Эб­тэй байхадаа, хүсэтэй байхат гэжэ Алан гоохон эжымнай хүбүүдтээ захиһан. Тэрэ за­хяаень мартангүй, һанажа ябая. Эбтэй ябая, суг хамта уралиг бүтээл бүтээжэ, ураг­шаа жүдхэжэ ябая гэжэ уря­алнаб! - гэжэ Баярмагнай харюусаба.

Энхтайван Баярмагнай хоёр Ага нютагаар ябаа, олон зоноор уулзаа. Бабжа Барас баатарай бууса ошожо үзөө, Онон хатан эжын ордондо орожо мүргөө. Хараһан үзэһэнөө хөөрэхэдэнь, нюдэнүүдынь зохёохы галаар ошотожо байгаа һэн. Ага ню­таг тухай томохон захатые бүтээхэл байха гэжэ этигэ­нэб.

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВАГАЙ гэрэл зураг