​Түнхэнэй түлхисэ

Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ Алексей Цыденов үнгэрһэн долоондо Түнхэн аймагаар албанай хэрэгээр ябажа, хүн зонтой, тэдэнэй ажабайдал, ажал хэрэгтэй, абари зантайньшье танилсаа гэжэ “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай бэлдэн барладаг гүрэнэй сонинууд хоюулаа, иимэл нэрэтэй мэдээсэлэй албан уншагша олондоо дуулгаа һэн. Тиихэдээ уласай даргатай энэ аймагта ябалсаха үедөө тэрэ доронь, дары богонихон мэдээсэлнүүдые дуулгаха аргатай байһан һаа, мүнөө дэлгэрэнгы толилолго тандаа дурадханабди. Тиихэдээ арад зоной ажабайдал, аймагай ноёдой хараа бодол, уласай залуу толгойлогшотой танилсахадаа, түнхэнэйхидэй табиһан асуудалнууд болон бусад олон, нюдэндэ торсолдоһон сэдэбүүд болон харилсаануудые шэнжэлхэ һэдэлгэ хэбэбди. 

Амаралтын һүни айлшаар бууба

Уласай Толгойлогшын уялга Алексей Цыденовэй дүүргэжэ эхилһэнһээ хойшо үнгэрһэн зуун хоногто зорюулагдаһан толилолго соогоо залуу даргын зали ехэтэй байһыень онсолон тэмдэглэжэ, эсэхэ сусахые мэдэнгүй, үдэр һүни илгангүй, амаралтагүйгөөр ажаллажа байһан тухайнь хөөрөө бэлэйбди. Иимэ ажалай һайн мууень сэгнэхэ зорилго урдаа табина бэшэбди. Теэд харюусалга ехэтэй шэнэ хүдэлмэридэ орожо, үндэр тушаал эзэлһэн хүн анхандаа нэгэшье үдэр ажаһуугаагүй, ажаллаагүй нютагайнгаа, энэ ушарта – аяар уласай (!) ажабайдалтай, арад зонтоёо үгтэһэн богонихон болзор соо үшөө ямар ондоо аргаар танилсаха ёһотой юм? Толгойлогшын уялга дүүргэгшые шүүмжэлхэ, элдэб тээһээнь хусахаяа забдаһан, үбшэнтэйгөөр хазахаяа оролдоһон зариманай нюдэн доро яагаадшье яба – һайн болохогүйш. 

Энэ удаа Аха, Түнхэн аймагуудтай танилсаха зорилготойгоор албанай хэрэгээр ошоходоо, хэды шэнээн холо тэдэ нютагуудай оршодогые дарга мэдэжэл ябаа юм ааб даа. Теэд агаарай онгосоор бэшэ, харгыгаар морилоо. Гадна ами амяарнь албанай унаагаар ябахыень сайд дарганарта хорижо, автобусуудаар ябуулна. Тиихэдээ дүтэ бэшэ зам бэе дээрээ мэдэржэ, һайн мууень, ута богонииень уласайнгаа юрын улад зоной яажа гаталдагыень өөрөөшье мэдэржэ, сугтаа хүдэлдэг ноёдтошье дахин-дахин харуулна. “Арба дахин дууланхаар, нэгэ удаа нюдөөрөө хараһаниинь дээрэ” гэһэн дүрим баримталаад, Буряадайнгаа түхэреэниие бултыень эрьежэ, нютаг газарайнгаа амисхал ойлгожо, арад зонойнгоо ажабайдал алишье талаһаа адаглан хараха, бэрхэшээлнүүдыень зүбөөр сэгнэхэ – энэл гээшэ гол зорилгонь. 

Уласай һайндэр “Сурхарбаан-Нааданай түгэсэһэнэй һүүлдэ Алексей Цыденов холын замда мордожо, һүниин тэнһээ холо үнгэрһэнэй һүүлдэ Түнхэн хүрэжэ, оройдоол табан сагай хугасаа соо амараад, хойто үдэрэйнь хура бороотой эртэ үглөөгүүр аймагтай танилсалгаяа эхилһэн байха юм. 

Уулзалгануудай үлхөө 

Түнхэн аймагай хүгжэлтын гол шэглэлнүүд гэхэдэ – аяншалга болон хүдөө ажахы. Жэмһэг нютагһаа холо бэшэ оршодог арад зоной дунда Вышкэ гээд алдаршаһан “эмтэй, домтой мүнхын уһан аршаантай” нютагта олзын хэрэг эрхилэгшэд һүүлэй хэдэн арбаад жэлэй туршада амарха, сэнгэхэшье, арга хэхэшье байшангуудые, зочид буудалнуудыешье баринхай юм. Эгээл эндэ уласай дарга ажалайнгаа ээлжээтэ үдэр эхилжэ, аяншалагшадай олоор суглардаг газарые саашань хайшан гэжэ хүгжөөхэ тухай аймагай захиргаанай түсэбүүдээр һонирхоо. Аршаануудтайшье һаа, юрын уһаар хомор газарта худаг малтажа туршахадань, газар дорохи уһаниинь түмэрөөр баян байжа, һаад ушаруулна. Энэ асуудал шиидхээгүй һаа, ондоо тээһээ уһа асаржа, мантан томо байшангуудые, тэндэ байрлаһан зониие хангахань тон хүшэр. Алексей Цыденовэй энээн тухай сэхэ асуудалда харюу олдобогүй. 

Удаань үбэлэй сагта хадаһаа һолжорхо дуратайшуулые угтан абаха “Сахатка” гэһэн түсэлтэй уласай даргын уялга дүүргэгшые түнхэнэйхид танилсуулбад. Аймагай захиргаанай түлөөлэгшэдэй хэлэһээр, далайн нюрууһаа 1721 метр үндэртэй хадын хормой 750 метр болоно. Эгээл эндэ 7 хахад модоной зайда санаар һолжорон бууха харгы хээд, амарагшадые угтажа байхаар юм ха. Хажуугаарнь тэдэниие сэнгүүлхэ бүхы хэрэгтэй юумэ барихаар: зочид буудалнууд, эдеэ хоол бариха газар, бассейн болон бусад. Энэ түсэлтэй танилсаад, Алексей Цыденов англи, хитад хэлэнүүд дээрэ бүхы дэлхэйн түлөөлэгшэдые танилсуулхаар бэлдэгты гэжэ түнхэнэйхидтэ дурадхаба. 

Удаань уласай даргын уялга дүүргэгшэ Аршаанай дунда һургуули ошожо, тэндэхи хүндэ асуудалнуудые шагнаба. СССР гүрэнэй һалан һандараагүй үедэ бүхы орон дотор мэдээжэ болоһон элүүржүүлгэ-амаралтын “Аршаан” курортын мүнөөдэрэй байдал, сэхыень хэлэхэ болоо һаа, тон хүшэр болоод байна. Энэшье эмхи зургаанай хүдэлмэрилэгшэдтэй болон Аршаан тосхондо ажаһуудаг зонтой Алексей Цыденов уулзажа, хөөрэлдөө үнгэргөө. Энээн тухай сонинойнгоо урдахи дугаарта бидэ дуулгаа һэмди. 

Хасагуудай нютагжаһан Түнхэн тосхондо ТОС-уудай эдэбхитэдтэй, тэндэхи зонтой мүн лэ нюур нюураараа уулзажа, шиидхэгдээгүй асуудалнуудыень зүбшэн хэлсээ. Дэлгээгдэһэн һонирхолтой үзэсхэлэн хаража, сэдьхэлээ ханаа. Һаяын жэлнүүдтэ харгы замыень шэнэлхэ, һалахаяа байһан хүүргыень заһуулха тухай шиидхэбэри тэрэ дороо абаадхёо. 

Аймагай түб – Хэрэн һууринда одоол олон уулзалганууд болоо даа: аймагай арад зоной олон тоото түлөөлэгшэдтэй, албатан, тушаалтадтай, аха захатантай, арадай һунгамалнууд болон сомонуудай дарганартай. Залуу ударидагша эсэхэ сусахые, залхуурхые оройдоошье мэдэхэгүй, хандаһан хүн бүхэнтэй зохид даруугаар харилсажа, табиһан асуудалайнь гол удхые абаһаар ойлгожо, тэрэ дороо шэнжэлэн һагад харюусаха юм. “Уластаяа, улад зонтоёо һаял танилсажа байнаб”, - гэжэ эшэһэндэл энеэбхилээд, дахажа ябаһан сайд дарганарта, яаман зургаануудай тушаалтадта үгэ үгэхэ юм. Энээнииень юрын зон ехэтэ сэгнэнэ гэжэ адаглахаар.

Хүгжэлтын замууд хүнүүдһээл дулдыдана 

Шуумгай урасхалтай Шумааг голой хоёр эрьеэр газар дороһоо бурьялан гарадаг аршаануудтаа бэеэ аргалха арга, эрхэгүй болообди гэжэ түнхэнөөрхин уласай даргада гомдол бариба: “Ябагаар гү, али морёор хада, хабсагай дабажа, арай шамай гэжэ ошоходомнай, ойн харуулшад, уласай онсо харууһатай газарай түлөөлэгшэд, хуули сахигшад маниие һөөргөө бусахыемнай баалажа, амаруулангүй үлдэнэ”. Харин хэдэн жэлэй саада тээ Аха аймагай мэдэлдэ байһан энэ газарые саг зуурын ашаглалгада абаһан Эрхүү хотын баян хүн баһангяар хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ, аршаантай энэ газар дайда булта минии мэдэлдэ орохо, үмсэлжэ абахаб гэжэ байгаад һайрхадаг, нютагай зониие хургаараа хадхахаһаа наагуур аашалдаг юм ха. 

Энэ хорюул болон баян хүн тухай Байгаалиин нөөсэнүүдэй сайдай уялга саг зуура дүүргэгшэ Юрий Сафьянов харюусахадаа, ойн түймэрнүүдэй һүжэрөөд байха үедэ үнэхөөрөөшье ой тайга руу орохо хорюултай байгаа гээд хэлэбэ. Харин Эрхүүгэй баянтай заатагүй хөөрэлдэхэбди, үлүү гарадаг һаань, болюулхабди гэжэ тэрэ мэдээсээ. Харин Алексей Цыденов заатагүй Шумааг ошожо харахаб гээд сугларагшадые найдуулаа. 

Бүхы уулзалгануудай дүн гарган хэлэхэдээ, уласай даргын уялга дүүргэгшэ Түнхэн тухай ехэ дулааханаар дурсаа. Үзэсхэлэн һайхан байгаалииень, дабтагдашагүй гоё хада уулануудыень, хүнүүдэйнь хүндэмүүшэ абари зан онсолон тэмдэглээд, аймагай саашанхи хүгжэлтэ арад зонһоол дулдыдаха гэһэн тобшолол хэһэн байха юм. 

Хуулиин хүреэ соо – хүреэлэнтэеэ хамта 

Түнхэнэй мүнөөдэрэй байдал бусад аймаг, нютагуудайхиһаа хүндэшэг гээд бултанда мэдээжэ. Нэгэ талаһаа, үзэсхэлэн һайхан байгаалияа аршалан хамгаалха гансахан зорилготойгоор урид хүдэлжэ байһан аха захатан, дарга ноёд, арадай һунгамалнууд Түнхэнэй үндэһэтэнэй хүреэлэн аймагтаа байгуулжа шадаһан юм. 

Монголшолон һагад хэлэхэ болоо һаа, энэ хүреэлэмнай “дархан газар” гэжэ ехэ зиндаатай, удха шанартай, онсо янзаар гүрэнэй талаһаа харууһалагдаха, хамгаалагдаха тусхай дэбисхэр болоно. Нүгөө талаһаа, иимэл зиндаатай хадань энэ хүреэлэн дотор газар үмсэлжэ болохогүй, хорюултай. Энэ хорюулһаа бусад хүшэр асуудалнуудынь булта гараадхина. Мүнгэ алтанай хүрэнгэ оруулхаяа һанаашье һаа, баяшуул арсаха баатай. Ондоошье хэрэг эрхилжэ, мүнгэ алта олохо дуратайшуул хуулиин ёһоор табигдаһан хорюулһаа аягүйрхэнэд. Гадна, хүреэлэнэй байгуулагдахын урда тээ хуушан үеын хууляар газар абажа үрдеэгүй һаа, нютаг дээрээ ажаһуужашье байһан зон мүнөө тэрэниие абаха аргагүй юм. Иимэ хорилтонууд аймагай саашанхи хүгжэлтын замда һаалта хэжэ, үнэхөөрөөшье байдал түгшүүритэй болонхой. Тэрэниие дабажа гарахын тула асари ехэ ажал, агууехэ ухаан хэрэгтэй. Алинайньшье Түнхэндэ, Буряадтамнай олдохонь дамжаггүй. 

Һунгалтын һүүлдэ унтараадүй түүдэг 

Үшөө нэгэ бэрхэшээл гэхэдэ, 2016 оной хоёрдохи һарада аймаг дотор боложо үнгэрһэн засаг даргын һунгалтын дүнгүүд болоно. Тиихэдэ аймагай толгойлогшоор Иван Альхеев һунгагдаһан байгаа. 

Һунгалтын дүнгүүдэй соносхогдоһоной һүүлдэ удангүй аймагта ажаһуудаг 80 гаран хүнэй гар табилгатай мэдүүлгэ Буряад Уластахи Мүрдэлгын хороондо оруулагдаһан юм. Тус мэдүүлгын баримтануудай ёһоор, һунгалтын үедэ аяар 460 гаран хүн сүлөөтэ эрхээр өөрынгөө дуу үгэхэ аргагүй орхигдоһон байгаа. 

Уданшьегүй, Аламжа Сыреновые дэмжэгшэд тусхай митингдэ сугларжа, һунгалтын дүнгүүдые болюулха тухай эрилтэ табиһан юм. Хэды тиигэбэшье, мэдүүлгэнүүдые барижа, буруушаалгын хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэбэшье, сүүдэй шиидхэбэреэр Аламжа Сыренов шүүгдэһэн дээрэ хоёр удаа мэдэрэгдэжэ, аймагай засаг даргаар Иван Альхеев орхигдоһон байна. Хоёр тала хэды дахин хэлсэхэ һанаатай уулзаашье һаа, мүнөө болотор аймаг дотор һунгалтын һүүлээрхи арсалдаан үргэлжэлһөөр. Иимэ эрхэ байдал аймагай саашанхи хүгжэлтэдэ һаалта хэнэ, арад зон лэ хүшэр байдалда оронхой. Энэнь Түнхэнэй үшөө нэгэ хүндүүлхэй асуудал гээшэ. 

Түгшүүритэй байдал түлхисэ болохо гү түнхэнэйхидтэ?

Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшын аймаг соогуурнь ябажа байха үедэ хулгай нюдөөрөө адаглан харахада, эмхидхэлэй ажал ехэ һулаар табигданхай гэжэ элирнэ. Тэрэнь замхадаггүй тэмсээнһээ болоно юм гү, али хүтэлбэриин дүршэл багатайһаа гү – бү мэдэе. Ябууд дундаа энэ тэрэ уулзалгануудые болюулха һэдэлгэнүүд гараха юм, тэдэниие урагша хойшонь болгохо ушарнууд дайралдаха юм. Зарим газартань бэе бэеэ зэмэлхэ, хардахашье ушарнууд байгаа. Засаг барижа байһан даргын тала ехэнхи ушарнуудта урид хүдэлhэн ноёдоо муушалжа хэлээд лэ абаха юм. Эдэ бүгэдые зүбөөр залан хүтэлхэ болоһон дарга – Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай Хүтэлбэрилэгшын орлогшо – газар дэбисхэрэй хүгжэлтын хорооной түрүүлэгшэ Баяр Жамбалов. Энэ дүршэл ехэтэй хүнэй хамаг юумые зүб тээшэнь болгожо, саг болзорыень, заримашуулай һууха бодохые, хэлэхэ болихые харгалзалаагүй һаа, хэсүүхэн лэ байха һэн. 

Түнхэн нютагаар албанай хэрэгээр ябажа дүүргэхэ тээшээ сэтгүүлшэдэй асуудалнуудта харюусахадаа, Алексей Цыденов иигэжэ хэлээ: “Хүн зон зохидоор ажаллахаяа, ажаһуухаяа һананад. Энэ политическэ зүрилдөөнүүдhээ тэдэ ехэ эсээд байна. Аймагайнгаа аша туһада ябуулагдаха хоёр талын хамтын ажал һаяын сагта эхилхэ ёһотой гэжэ һананаб”. 

Залуушуулай нэгэнэй хэлэһэнэй ёһоор, тогтоод байһан байдалһаа, хоёр талын шанга тэмсээнһээ урагшаа һанаатай, түрэһэн, гараһан нютагтаа үнэн зүрхэнһөө дуратайшуул хатуужан гаража байна. Олон юумэнһээ айха, эшэхэеэ болижо, борьбоёо үндыгээгүй һаяхан ябаһан аад, болохотойгоор дүршэжэ, энэ тэрэ шиидхэбэринүүдэй ушар шалтагаанаар һонирхожо, засаг барижа байгаа ахашуулайнгаа һанаанда таарахагүй асуудалнуудые зүбөөр табижа һураабди гэжэ тэрэ хэлэнэ. Тохёолдоhон түгшүүритэй байдал түлхисэ боложо үгэхэнь гү тиихэдээ?..