​Ахын зоной найдал

Буряад Уласай баруун урда зүгтэ, Саяан үндэр уулын манлай болохо Мүнхэ Һарьдагай энгэртэ оршоһон аглаг үндэр Аха нютагтай Алексей Цыденов танилсахаяа урда долоондо зориһон байна. Энээн тухай манай сонин урдахи дугаартаа тобшохоноор дуулгаа һэн. Мүнөөдэрэйнгөө толилолго дотор дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэмнай. 

Ахын баялиг – алтанай хэбтэшэнүүд 

Түнхэн аймагаар ябаһанайнгаа удаа уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ һүниин тэн багаар Бүрэн- Хаанай хормойдо хүрэжэ, тэсэбэри ехэтэйгээр хүлеэжэ байһан ахаархинай түлөөлэгшэдтэй уулзаад, Холбын алтанай хэбтэшэ дээрэ оршодог Самарта һууринда хонобо. Хойто үглөөгүүрнь алтанай үйлэдбэриин ажабайдалтай, ажаллажа байһан зонтой танилсаад, байгаалиин баян нөөсэнүүдые ашаглагшадтай суглаа үнгэргөө. Тэдэнэй зариман, үйлэдбэринүүдтэнь хамаатай бусад эмхи зургаануудай олониинь аймаг дотор татабариин албанда бүридхэлдэ абтаагүй гэжэ мэдээд, тиимэ байдал буруу гэжэ уласай хүтэлбэрилэгшэ хэлэһэн байха юм. Аймагай мүнгэн һанда оруулдаг мүнгэниинь тэрээнгүйгөөршье бага, мүн тиихэдэ уласайшье бюджедтэ дамжуулагдаха оршын хэмжээн доогуур гэжэ Алексей Цыденов һанамжалаад, сугларагшадта хандажа, хүдэлжэ байһан газартаа бүридхэлдэ орохыень уряалаа. Татабариин хууляар иимэ байдалые заһаха арга боломжо бии юм. Тиимэһээ уласай Эдэй засагай яаманда тусхай даабари үгэжэ, ашагта малтамалнуудай хэбтэшэнүүдые ашагладаг олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ бүридхэлдэ орохо ажалдань туһалхые даалгаба. 

Холбын алтанай уурхайн Аха нютагта ажаллажа эхилһээр хори һайса гаран жэл үнгэрөө. Эдэ жэлнүүдтэ хуби ниилүүлһэн “Бурятзолото” бүлгэм аймагай мүнгэн һанда оршо оруулдаг эгээл томо эмхи зургаан болонхой. Эгээл эрхимээр хүдэлһэн жэлнүүдтээ 2 тонноһоо үлүү алта малтажа, уласайшье, аймагайшье бюджедүүдтэ горитой ехэ татабари түлэдэг байһан. Харин һүүлэй жэлнүүдтэ Холбын хэбтэшын нөөсэнь бага боложо, үнгэрһэн жэлдэ оройдоол 1077 килограмм алтан абтаа. Хайшан гээд саашаа энэ үйлэдбэри хүгжэхэ ёһотойб гэһэн асуудалаар тэрэнэй эзэд һанаата боложо, тойроод байһан хадануудые шэнжэлгэдэ мүнгэ һомолоод, нөөсын хэмжээень яһала нэмээгээбди гэжэ бүлгэмэй техническэ захирал Сергей Щеглов мантай хөөрэлдэхэдөө тэмдэглээ. Тиин, ерээдүйн сохом арбан табан жэлэй туршада Аха аймагай Холбын алтанай уурхай олзотойгоор ажаллаха аргатай болоо ха. 

Нютагай эдеэ хоолоор уурхайе хангаха 

Мянга гаран зоной хүдэлжэ, гэр бүлэнүүдээ тэдхэдэг, хоолойгоо тэжээдэг энэ үйлэдбэри эдеэ хоолоор, бусадшье хэрэгтэй зүйлнүүдээр хаанаһаа хангагданаб гэһэн асуудалаар уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ һонирхоо. Тиихэдэнь Буряад Улас дотор үйлэдбэрилэгдэдэг эд зөөри, эдеэ хоол эндэ хэрэглэгдэнэгүй гэжэ элирээ. Алексей Цыденов энээниие эрид буруушаажа, аймагта, уласта үйлэдбэрилэгдэдэг зүйлнүүдые хэрэглэхыень дурадхаа: “Эрхүү, Красноярскһаа асаржа байнхаар, эндэһээл абаха хэрэгтэй. Манай үйлэдбэрилэгшэдтэ тиимэ арга боломжо олгоё. Шанар һайтай, үнэгүй эдеэ хоолой зүйлнүүдээр манай үйлэдбэринүүд таниие хангаха аргатай”. 

Үйлэдбэриин болон худалдаа наймаанай яаманда мүн лэ тусхай даабари үгтэжэ, Ахада ажалладаг гансашье алта малтадаг бэшэ, бусадшье предприятинуудһаа эдеэ хоолой талаар захилнуудые суглуулжа, уласай хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдтэ дурадхаха гэһэн шиидхэбэри абтаа. 

Хэрбээ энэ ажал зүбөөр эмхидхэбэлнай, хүдөө ажахымнай бүримүһэн дэмжэгдэхэ гээд уласай толгойлогшын уялга дүүргэгшэ онсолһон байха юм. 

Һоёдой сомондо сэсэрлиг хэрэгтэй 

Алексей Цыденовэй Аха нютаг ерэхэһээ урид хура бороон ехээр орожо, хадата аймагай харгы замууд эндэ тэндэ уһанда абтажа, угаагдан алдаа. Аха, Эрхүү мүрэнүүд үерлэжэ, гай тодхор ушаруулхаар болоод байба. Үнгэрһэн һүнинь онсо байдалай талаар тусхай комисси зүблөө үнгэргэжэ, Ахын засаг дарга Матвей Мадасов аймаг дотороо онсо байдал соносхоһон байгаа. Самарта тосхонһоо гараад, һоёдой сомоной түб болохо Сорог һуурин хүрэжэ ерэхэдэнь, аймагай түбэй урдахана оршодог Улаан-Нугын хабсагайн доогуур гараһан харгы зарим тээгүүрээ уһанда абтаха боложо, сантиметрээр хэмжэхээр зай үлөөд байба... 

Сорогто хүүгэдэй сэсэрлиг хуушаржа, шалань, ханань үмхиржэ, үхибүүдэй тэндэ байхын аргагүй болонхой юм. Сэсэрлигэй шэнэ байшан бариха хэрэгтэй гэһэн шиидхэбэри үни абтанхайшье һаа, мүнгэнэй дуталдаһанһаа боложо, тэрэ түсэб бэелүүлэгдээгүй зандаа. Харин сэсэрлигэй хоёр бүлэг үхибүүд хоёр тээшээ, нэгэниинь эмнэлгын газарай нэгэ буланда, нүгөөдэнь һоёдой интернат-һургуулиин хамтын байрануудай нэгэндэ, зөөлгэгдөө. Аймагай толгойлогшо Матвей Мадасов, болбосоролой хэлтэсэй дарга Туяна Самбялова, һургуулиин захирал Зоя Ниндакова, сэсэрлигэй эрхилэгшэ Евгения Аюшеева гэгшэд уласай даргые энэ асуудалтай танилсуулаа. Алексей Цыденов мүн лэ Сорогой эмнэлгын газар орожо хараад, Ородой Холбоото Уласай эрхим эмшэн гэжэ тодорһон Лариса Шарастепановатай танилсаа, дүрэ зурагаа буулгуулаа. 

Үер боложо, харгы зам хаагдахадаа болохо, энэ тосхонһоо һөөргөө бусаха хэрэгтэй гэһэн дурадхал уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэдэ хамта ябаһан зониинь оруулба. Харгы дээгүүр халижа гарахаар бусалжа, бурьялжа байһан Аха голой зурагшье заримашуул харуулаад туршаа. Залуу даргын шиидхэбэри эрид байшоо: аяар холын энэ нютаг ерээ хадаа, түсэблэһэнөө яажашье hаань дүүрэн бэелүүлхэ хэрэгтэй! Тиигээд лэ аймагай түб зорибо. Сорогһоо мордоходонь, хура борооншье тогтожо, түргэн сухалтай хүндэл тэршээ Ахын голшье уһаяа нэмэхэнь аалидаадхёо, жэгтэй! 

Анха түрүүшынхиеэ Ахада һээр шаагаа 

Өөрлиг тосхон хүрэжэ ерэхэдэнь, Алексей Цыденовые залуушуул болон тамиршад аймагай стадион дээрэ угтажа байбад. Хүхэ сэнхир огторгойшье үзэгдэжэ, алтан наран дулаахан элшээрээ айлшадай болон ахаархинай нюурнуудые эльбэн, хүн бүхэнэй досоо уужам тэнюун болоходол гээд, уулзалгашье урин налгайгаар үнгэрбэ. Уулзалгада хабаадагшад олон тоото асуудалнуудаар уласай даргатай хөөрэлдэжэ, орёошье сэдэбүүдые олоо гэбэл, огто буруу бэшэ. 

Гэхэтэй хамта, зүйтэй олон зүйлнүүд хэлэгдээ. Жэшээлхэдэ, хүдөө аймаг нютагуудта, илангаяа холо, уласай захаар оршодог газарнуудта залуу мэргэжэлтэдые зүбөөр бэлдэжэ, хүтэлбэрилхы тушаалнуудта дэбжүүлхын тула ниислэлдэ оршодог эмхи зургаануудта, яамануудта, Засагай газарташье туршалга гаргаха, дүй дүршэлэй талаар hургаха тухай дурадхал Алексей Цыденов ехэтэ зүбшөөгөө. 

Аха аймагай түб hууринда хүүгэд, залуушуул болон бэшэшье наһанай зон тамирай талаар hайн һорилго хэхэ аргагүй байһанаа мэдүүлжэ, шэнэ стадион барюулыт гэжэ уласай даргада хандаба. Аймагай захиргаан энэ талаар ажал ябуулжа эхилһээр үнинэй. Харин байгша оной бюджедhээ 500 мянган түхэриг мүнгэ һомолжо, Ивалгын аймагта баригдаһан стадионой түсэл нютагтаа тааруулха гэжэ байна. Спортын болон залуушуулай бодолгын талаар сайдай уялга дүүргэгшэ Баяр Ангуровай хэлэһээр, иимэ арга боломжо бии. Энэ дурадхал дэмжэжэ, Алексей Цыденов Өөрлиг дээрэ стадион барюулха хэрэгтэй гэжэ хэлэбэ. 

Эгээл һонин юумэн уулзалгын эсэстэ боложо, бүгэдэ сугларагшадай, бүхы арад түмэнэй һонирхол татаа гэжэ тэрэ доронь Хэблэлэй байшанайнгаа www. burunen.ru сайт дээрэ дуулгаа һэмди. Үндэһэн арадуудай заншалта наадануудай харалга ахаархин эмхидхэжэ, ерэһэн айлшадые хабаадахыень уряа. Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ Алексей Цыденов бүхы наадануудта өөрөө хабаадажа, амжалта туйлаһан байха юм: аргамжа шэдээ, тэбэг сохёо, шарга дээгүүр һүрөө. Харин эгээл һонирхолтой, омогорхомоор дүнгынь һээр шаалганда хүлеэжэ байгаа. Түрүүн Аха нютагай Александр Ошоров, уласай Толгойлогшын зүблэгшэ Алдар Гулгенов хоёр тус тустаа һээрнүүдые шаажа хухалбад. Гурбадахи һээрынь шааха хүн олдобогүй. Нэгэ бага бодолгото болоһонойнгоо удаа Алексей Цыденов: “Би туршаһуу”, - гэбэ. Тиигээд яагаад һээрээ зүбөөр барихабиб, хайшан гээд сохихобиб гэжэ асууба. Урдань һээр хухалагшад заажа үгэбэд. Тиигээд лэ улаан гартаа барижа, хоёр дахин далайхадал гээд, түрүүшынхиеэ сохиходоо, һээрээ хуха шааба! Хажуудань байһан зоной баярлаһан, хүхиһэн гээшэнь – хизааргүй. Засагай газарай гэшүүд, сайд дарганар, Ахын залуушул болон тамиршад альга ташан, уласай даргые хүндэлэн ёһолбод. 

Асуудалнуудые олоор табяа 

Аймагай соёлой байшан соо арад зонтой уулзалга түсэблэгдэһэн сагтаа эхилжэ, 95 наһанайнгаа дабаа дабаһан Сыден Дашеевна Ошоровада Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай болон өөрынгөө амаршалга Алексей Цыденов дамжуулба. Гэр бүлын, инаг дуранай болон үнэн сэхэ байлгын үдэртэй дашарамдуулан, арбан үхибүү түрэжэ хүмүүжүүлһэн тэгшэ баян айлайхи гэжэ нютаг соогоо суутай Сандаг Махлеевич, Прасковья Субановна Ошоровтоной гэр бүлэдэ “Инаг дуранай болон үнэн сэхэ байлгын түлөө” медаль барюулба. Саашань олон табые шашангүй, асуудалнуудтатнай харюусаһуу гэжэ сугларагшадта тэрэ хандаад, онсолбо: “Зарим аймагуудта ошоходом, энэниие һуража болохогүй, иигээд хэлээрэйгты, тиигээд асуугаарайгты гэжэ байгаад дарга ноёдынь зоноо “хүмүүжүүлһэн” байгаа. Харин та ямаршье хорюулгүйгөөр, һурахаяа һанаһанаа һурагты, танай толгойлогшо тиигэжэ таниие хизаарлаагүй юм бэзэ”. 

Шиидхэгдээгүй олон асуудалнууд аймаг бүхэндэ байдаг лэ гээшэ ааб даа. Имагтал Аха нютагай – хада уулата холын аймагай асуудалнууд гэжэ бии юм, ондоо тээ тэдэ ушардаггүй. Жэшээлхэдэ, зайн галаар тогтууритайгаар хангаха, интернет холбоо татаха, банкын эмхи зургаан бии болгохо, хадын мүрэнэй үерһөө халхалха даамба болон харгы замуудые заһабарилха, тэдэниие шэнээр барюулха тухай асуудалнууд уулзалга дээрэ хэлэгдээ. 

Хуули сахиха албан – полици гээшэ манай аймагта үгы шахуу болгоогдонхой гээд хэлэгдэбэ. Тэрээнһээ гадуур, бусадшье федеральна албануудта хүдэлдэг зоной тоо үсөөрүүлэгдэнэ, зарим тиимэ албанууд оройдоошье үгы болгоогдоно. Тэрэ шалтагаанаар Ахын зон хэрэгээ бүтээхэеэ аяар Түнхэн ошохо баатай болоно. Харин тиихэдэ түмэр унаагүй зон, бага салинтай хүнүүд, ажалгүйшүүл яахаб? 

Түнхэнһөө Аха хүрэтэр зурыһан харгы зам заһабарилха, аймагай түбһөө доошо ошоһон харгы шэнээр хүүлэжэ, шалгалта тушааха үхибүүдые харгын дүрим эбдэнгүйгөөр урагша хойшонь асарха, абаашаха хэрэгтэй гэжэ хэлэгдэбэ. Өөрлигтэ харгынуудые асфальтаар хушаха ажалай түсэл, дансанууд нёдондо жэлэй эсэс болотор зохёогдожо, мүнөө жэлдэ асфальт хэгдэжэ эхилхэ аад, мүнөө болотор үгы гэжэ нютагаархид хэлэбэ. Аймагай дарга Матвей Мадасовай хэлэһээр, энэ дансань, түсэлынь байгша оной дүүрэтэр бүтэхэ. Уласай дарга ерэхэ жэлдэ асфальт хэгдэжэ эхилхэ гээд ахаархиниие найдуулба.

“Нэгэдэл” һарлаг үсхэбэрилэгшэдые нэгэдүүлээ гү?

Олон тоото асуудалнуудай дунда һарлагшадай хандалга онсолон тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Энэ жэлэй зунай эхин болохо зургаадахи һарын тэн багаар Ахын һарлагшад бэшэг бэшэжэ хандахадаа, гомдол бариһан юм. Үүлтэртэ һарлагуудые үсхэбэрилхэ хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа тэдхэмжэ, туһаламжа үгтэдэг. 2012 он болотор хизаарлагдамал харюусалгатай “Нэгэдэл” гэһэн бүлгэмдэ хуулита ёһоор ороошьегүй һаа, аймагай диилэнхи хуби һарлагшад энэ мүнгэеэ өөһэд хоорондоо хубаажа абадаг байһан юм. Тэрэнииень мэдээд, тиихэ үедэ Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо байһан Александр Чепик болон Хүдөө ажахын яаманай дарганар үгтэһэн мүнгэн туһаламжые ашаг үрэтэйгөөр хэрэглэнгүй, иигээд тараажа байха болоо һаатнай, туһаламжа үгэхэеэ болихобди гэһэн эрилтэ табиһан юм. 

Мал үүсэлхэ цех бариха, мяха хүргэхэ түхеэрэлгэ, бусад техникэ абаха, уһа, зайн гал татахаһаа эхилээд, олон тоото бага ехэ асуудалнууд һүүлэй гурба-дүрбэн жэлнүүдтэ шиидхэгдээд, һарлагшадта мүнгэн мүртэй тараагдаагүй, үгтөөгүй гэжэ гомдол баригшад тэмдэглэнэ. Эдэ бүгэдые гансахан хүн гартаа баринхай, хэнһээшье һурангүй асуудалнуудые шиидхэнэ, шалгалта хэгдэнэгүй, тоосоногүй, үмсымнай малаар гансаараа баяжажа байна гэжэ бэшэг дотороо бэшэһэнээ уулзалга дээрэ соносхожо, уласай даргада хандахадаа, шанга гэгшын шалгалта эльгээхыень гуйба. Хүдөө ажахын сайдай орлогшо Юлия Дагдановагай хэлэһээр, урда жэлнүүдтэ хуули сахидаг зургаанууд энэ эмхиие шалгаа юм, хэһээхээр алдуу олоогүй. 

Харин “Нэгэдэлэй” ноён өөрөө энэ хөөрэлдөөндэ хабаадажа шадаагүй: үбшэлөөд, эмнэлгын газарта байгаа, хэзээ эдэгэжэ, хүл дээрээ гарахань мэдэгдэнэгүй. 

Хандагшадай бэшэгээр дахин шалгалта үнгэргэгдэхэ тухай шидхэбэри уулзалга дээрэ абтаа. Гэхэтэй хамта, гансал энэ эмхи хараад һуунгүй, ондоо бүлгэм байгуулхада болохо ха юм гэжэ Алексей Цыденов дурадхаба. 

“Хатуу газарта ажаһуунат” 

Бүрэнголой сомоной дарга Владислав Цыбиков олон асуудалнуудые дабтан-дабтан һуража, үндэр айлшанда бэеэ танюулаа. Арад зонойнгоо, аймаг нютагайнгаа түлөө үнэн зүрхэнһөө һанаагаа зобожо байһанаа тэрэ гэршэлжэ, һунгагшадайнгаа захяа дүүргэнэб гэжэ тэмдэглэһэн байна. Уулзалгын түгэсхэлдэ уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ ахаархинда хандажа хэлээ:

- Бэрхэшээлнүүдэй биишье һаань, үзэсхэлэн һайхан аймагтайт. Оршон тойронхи байгаалитнай хатуу шэрүүн уларилтай байна, өөһэдөөшье шэрүүн, шанга зон байнат. Иимэл хатуу зоригтойгоор урагшаа дабшаа һаа, үрэ дүмнайшье һайн байха. 

Олон тоото асуудалнууд холын аймагта шиидхэгдэбэл, үнэхөөрөөшье тэндэхи зоной ажабайдал бүри ондоо болохо һэн. Шэнэ дарга хэлэһэндээ хүрэхэ гээд, Ахын зон найдан хүлеэхэ.