​Ахын байгаали аршалха хэрэгтэй

Аха аймагай үзэсхэлэн байгаали энэ зандань үлөөхэ гэһэн бодолтойгоор тус аймагай нютагай захиргаан ажалаа зохёодог юм байна. 

Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамалнууд зунай зулгы сагай эсэслээдүйдэ албанай хэрэгээр Ахын аймаг зорижо ошобо. Арадай Хуралай Түрүүлэгшын орлогшо Вячеслав Ирильдеев, Можонууд хоорондын холбоонуудай, үндэһэ яһатанай асуудалнуудай, залуушуулай бодолгын, олониитын болон шажан мүргэлэй нэгэдэлнүүдэй талаар хорооной түрүүлэгшэ Цыденжаб Батуев, энэл хорооной гэшүүн Оксана Бухольцева гэгшэд ахаархинтай нюурдалдан золгобо. Үшөө тиихэдэ Ородой Холбоото Уласай Гүрэнэй Суглаанай гэшүүн Татьяна Мантатова ябалсаба. Соёл, спорт, улас түрын залуушуулда хабаатай хэрэгүүдээр урид абтаһан шиидхэбэринүүд Аха аймагта хэр бэелүүлэгдэнэ гээшэб гэжэ депутадууд нэн түрүүн һонирхоо. Буряад Уласай байгаали заншалта ёһоор ашагладаг дайданууд уулзалгын үедэ болоһон хөөрэлдөөнэй гол һуури эзэлээ. Аха аймагай депутадуудай зүблэл иимэ хуулиин түсэлые Арадай Хуралда энэ намартаа оруулха юм.

Хойто-Гол ошохо харгы 

- Буряад Уласай Арадай Хуралай депутадуудые Хойто-Гол абаашаһаниинь дэмы бэшэ, - гэжэ Цыденжаб Батуев онсолно. - Эгээл эндэһээ Аха аймагай аяншалгын хамаг зүргэнүүд эхитэй, - гэжэ тэрэ хэлэхэ зуураа иигэжэ тэмдэглэнэ. – Вулкануудай дайда хараха, хадын горхонуудаар уруудан тамарха арга амархаяа ерэһэн зондо ахаархин дурадханад. 

Аха аймагай хамаг һайн һайханиие хоёр нюдөөрөө хараха гэбэл, булад зүрхэтэй, бэеэр боро хүн байха зэргэтэй. Өөхэн соохи бөөрэнүүд холо ябангүй, зүрхөө үхөөд орхихо. Өөрлигһөө Хойто-Гол болотор 76 модон. Теэд тэрэниие гаталхын тула сэрэгшэдэй ЗИЛ-131-эй ашаагаа зөөдэг газартань һуугаад, табан сагай туршада ябаха хэрэг гарана. Хоёр шэхэндээ хүрэтэрөө шаагдама намаг, үндэр набтар болдогууд, хүмэримэ эгсэ олохон газар Хойто-Гол ошожо хараха гэжэ зориһон зон дабанад. 

Хүнэй хүбүүдэй гэшхээгүй газар хараха, тэндэ ошожо амарха гэжэ зоригшодой ехэнхинь арай гэжэ хүрэхэ газартаа ерэмсээрээ, үнөөхи бог шоройгоо ябаһан газартаа хаяад арилшадаг муутай. Арадай Хуралай һунгамалнууд тиигэжэ ябаагүй юм бэзэ. Гэбэшье, юухэ-юухэгүй ерэгшэдһээ байгаали хамгаалха талаар хуули зохёодог засагай зургаанууд зохихо хэмжээнүүдые абаха зэргэтэй бэзэ гэжэ Аха аймагай захиргаан асуудал табиба. 

Аха аймагай хамаг һайн һайханиие хоёр нюдөөрөө хараха гэбэл, булад зүрхэтэй, бэеэр боро хүн байха зэргэтэй

Яагаад хамгаалалтайб? 

Энэ асуудал олохон жэлэй туршада харюугүй байна.

- Манай Ахын арад зондо энэ ехэл шухала асуудал болонхой, - гэжэ Аха аймагай захиргаанай дарга Матвей Мадасов эли тодоор Арадай Хуралай гэшүүдэй шэхэндэ торгобо. - Буряад Уластамнай хэр олон аймагууд хүнэй гарай дайраагүй байгаалитай бэлэй? Аха аймаг эгээл тэдэнэй зэргэдэ ороно. Түрөөдүй үхибүүднай мүнөө маниие гайхуулагша байгаалиие энэ зандань хараха ёһотой. Энэ манай гол зорилго гээшэ. 

Буряад Уласай Хойто бэеын үсөөн тоото арадуудай юрэнхылэгшэ, Ахын дасанай шэрээтэ Владимир Аюшеев байгаали ашаглаха һоёдуудай заншалта дайдын байгуулагдахатай зэргэ бүри 2006 ондо дэмбэрэлтэй энэ хүдэлмэри эхилһэн түүхэтэй. Тиихэдэ тэрэ түрэл аймагайнгаа депутат ябаа. Эхин дээрээ тулгардаад абаа. Юуб гэхэдэ, прокуратурын талаһаа олон асуудалнууд гараад орхёо. Нютагай захиргаан гүрэнэй мэдэлдэ байһан зөөридэ оробо гэжэ тэдэнэр нэн түрүүн шууяа татаа ха юм. Олон жэлэй туршада заһабарилга ябуулагдажа, 2015 оной декабрь соол байгаали ашаглаха һоёдуудай заншалта дайда тухай дансанууд хүсэд бүтөө. 

- 2016 ондо Аха аймагай хээ зурагта түшэглэн, кадастрова тоосоондо ороо, - гэжэ Матвей Мадасов хөөрэжэ үгэбэ. - Тиихэдээ бидэ хүн зоной ажаһуудаг нютаг һуурингуудые, сабшалан, таряалангуудые хожом хойтодоо ахаархиндаа нэмэри түбэг һаад ушаруулхагүйн тула амяаран гаргаһан байнабди. 

Амяарлагдаһан газар Аха аймагай ниитэ талмайн оройдоол найман хубинь болоно. Үлөөшэ газарынь байгаали ашаглаха һоёдуудай заншалта дайда гээшэл даа. 

Иимэ дайда байгуулхадаа, ахаархин ганса байгаалияа хамгаалха бэшэ, һоёдуудай эртэ урданһаа хэжэ ябаһан ажалаа дам саашань урагшатай хэжэ ябахын тула, угайнгаа ёһо заншал, соёл урлаг алдахагүйн тула удха түгэлдэр иимэ ажал бүтээгээ. 

Байгаали ашаглаха һоёдуудай заншалта дайда хинаха Аха аймагай захиралнуудай газар байгуулһаниинь Аха аймагай захиргаанай үшөө нэгэ амжалта. 

- Иимэ хэрэг бүтээхэдэ шухала хамаг дансанууд Ородой Холбоото Уласай Юстициин яаманда баталагдаа, - гэжэ захиралнуудай хүтэлбэрилэгшэ Сультим Мунконов хөөрэнэ. 

Захиралнуудай газар социально-экономическа нүхэсэлдэ ородог хамаг субъектнүүдэй дотор харилсаануудые хинаха харюусалгатай. Тэрэ нүхэсэлдэ ородог гэшүүн бүхэн Аха аймагай хүгжэлтэдэ өөр өөрын хубита оруулха уялгатай гэжэ ахаархин шиидэнхэй. Тиигэхын тула захиралнуудай газар шалгалтануудаа ябуулхадаа, гүрэнэй болон уласай хэмжээн дээрэ хүдэлдэг зургаануудтай зохилдуулан хүдэлхэ эрхэтэй. Захиралнуудай газарай табиһан эрилтэнүүдынь жэншэдгүй бэелүүлэгдэхэ ёһотой.

Уласай хуулиин хэмжээндэ баталха 

Хэрбэеэ Арадай Хуралай хэмжээн дээрэ хүдэлмэри ябуулаагүй һаа, дээрэ абтаһан хэмжээнүүд Аха аймагай байгаали хамгаалха хэрэг хүсэгүй байха. Тиимэ ушарһаа Аха аймагай захиргаан уласай хэмжээн дээрэ хүдэлхэ хуули зохёожо ороо.

- Байгаали ашаглаха Буряад Уласай хойто бэеын арадуудай заншалта дайдын хуулиин түсэл дээрэ 2016 ондо хүдэлжэ эхилээ һэмди, - гэжэ Аха аймагай захиргаанай хэрэгүүдэй хүтэлбэрилэгшэ Пүнсэг Иванов зугаална. 

Хуулиин Буряад Уласай хэмжээн дээрэ абтахатай адли, байгаали хамгаалгада хабаатай хамаг хэмжээнүүд эршэ шадал орохо байгаа гэжэ Аха аймагай захиргаанай мэргэжэлтэд бодомжолно. Юуб гэхэдэ, Аха аймагай байгаалиин амта таниһан аад, өөһэдөө соёлжоогүй аяншалагшад даншье һаа олон болоо. 

Хуули гээшэ дүрбэн тэгшэ байдаггүйл аад, муутай. Буряад Уласай хойто бэеын арадуудта хабаатай хуули бүришье. Ородой Холбоото Уласай хэмжээн дээрэ «Үсөөн тоото арадуудай эрхэнүүдые хамгаалха» ори ганса хуули абтанхай. Хэды тиимэ байбашье, бага арадуудай эрхэнүүдые хамгаалха талаар хэмжээнүүд хүсэд бэшэ.

- Ородой Холбоото Уласай хойто зүгтэ ажаһуудаг арадуудай хуулиие тэдэнэй түлөөлэгшэд Гүрэнэй Дүүмын хэмжээн дээрэ гаргажа шадаһан байна, - гэжэ Цыденжаб Батуев гэршэлхэ зуураа, - хэды тиигэбэшье, хуулида хабаатай шиидхэбэринүүд хүсэд дүүрэнээр абтажа үрдеэгүй байһанһаа энэ хуулинь хэрэгтэй хэмжээн дээрэ хүдэлжэ биранагүй.

Гүрэнэй хэмжээн дээрэ абтаһан хуули ойн, уһанай, Ородой Холбоото Уласай бусад кодекснуудһаа эртэ абтаһанһаа боложо, нэмэри түбэг бэрхэшээлнүүдтэй болоо гэжэ Арадай Хуралай тон дүй дүршэлтэй һунгамал бодомжолно...

- Аха аймагай олониитэ Буряад Уласай хэмжээн дээрэ хуули гаргая гэжэ зүб һэдэлгэ хэжэ байна, - гэжэ Цыденжаб Батуев тэмдэглэбэ. – Адлирхуу хуулинууд Россиин бусад можо нютагуудта абтанги. Жэшээнь, Алтайн хизаар, Саха Яхад Улас, Ханта-Мансиин тойрог гэжэ байна ха юм даа. 

Мүнөө дээрээ гансал Аха аймаг иимэ хуули абая гэжэ шуумайжа байна. Гэхэ зуура үсөөн тоото арадууд имагтал Аха аймагта ажаһуудаг бэшэ, харин уласай зургаан аймагта түбхинэнги ха юм. Тиибэ яабашье, тэндэ ажаһуудаг зон иимэ хуули бэелүүлхын тулада һэдэлгэ гарганагүй. 

- Буряад Уластамнай мүнөө дээрээ 23 аймаг бии. Бабантын эвенк аймаг гэжэ бүгэдэндэ мэдээжэ бэзэ, - гэжэ Цыденжаб Батуев онсолоод орхибо. – Эвенк гэжэ амяараа болобошье, үсөөн тоото арадуудта хабаатай юумэ хэхэеэ тэдэмнай яаранагүй, - гэжэ Цыденжаб Батуев хэлэбэ. – Хойто-Байгалай аймагта Холоднинско, Захаамин аймагта Мэлэ һуурин гэжэ байха. Тэндэхи зон мүн лэ өөрөө өөрыгөө үсөөн тоото үндэһэн арадуудта хабаатайбди гэжэ мэдэрдэг ха юм… 

Бэрхэшээлнүүд тухай 

Аха аймагай 98 хубинь ой модоной жасада хабаатай. Тиимэ ушарһаа уласай ойн ажахыда аймагай захиргаан мэдүүлгэ бэшэһэниинь гайхалгүй аабза. 

- Ой тайгаяа бидэ 49 жэлэй хугасаада хүсэд дүүрэнээр ашаглаха һанаатайбди, - гэжэ Матвей Мадасов тэмдэглэбэ. – Гэһээр байтар, тэдэмнай гүрэнэй мэдэлһээ хэзээшье гарахагүй. Харин нютагай захиргаан 49 жэлэй туршада тэдэ газарнуудые хүлһэлөөд абаха дуратай байна. Тиигэхын ашаар урдамнай тохёолдоод байһан зарим тэды бэрхэшээлнүүдээ шиидхэхэбди. 

Мүнөө дээрээ түрүүшын найман талмай амарха газар гэжэ тодорхойлогдоод, дансалагдажа байна. Тэдэ газарнуудта гол нютагаархин өөһэдөө, ехэдээл һаа аймагай айлшад ошоно. Ерүүл зониие тиишэнь оруулалтагүй. Юуб гэхэдэ, тэдэ уһа гол, тала дайда бузарлахаһаа бэшэ ондоо үүргэгүй бшуу. 

- Нютагаархидайнгаа амарха аятай байдал тэндээ зохёожо байнхайбди, - гэжэ Матвей Мадасов тэмдэглэбэ. - Захиралнуудай газар нютагай засагай зургаануудтай аб адли эрхэнүүдтэй. Харин мүнөө дээрээ уласай Засагай газарай, мүн гүрэнэй засагай зарим тэды шэнжэнүүдые халан абаха эрхэ олобол, байгаали хамгаалха талаар хүдэлмэри бүри эршэтэй, бүри хүсэтэй боложо үгэхэ байна. 

Хулгайгаар агнуури хэдэг зонтой тэмсэхын тула захиралнуудай газарай шадал хүсэн хүрэнэгүй. Буряад Уласай Арадай Хуралай дэмжэлгээр уласай засагһаа хүртэлсэхэ саг тулажа ерээ. 

- Зарим ушарнуудта гүрэн улас хоёр засагаараа аймагай гү, али нютаг һуурингуудай захиргаантай хубаалдадаг аабза, - гэжэ Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшын орлогшо Вячеслав Ирильдеев һануулба. 

Теэд тиимэ шиидхэбэри гаргахаһаань урид иимэ хэмжээн сохом хэрэгтэй гү гэжэ элирүүлхэ шухала. 

Үзэсхэлэн гоё байгаалитай Аха аймаг аяншалагшадай зүрхэ сэдьхэл татадаг

Хуули шухала 

Байгаали ашаглаха заншалта дайда тухай хуули сохом хэрэгтэй гэжэ Арадай Хуралай депутадууд хүсэд ойгоно. Шэнэ хуулиин түсэлэй автор Пүнсэг Ивановой тэмдэглэһэнэй ёһоор, гүрэнэй хуули дотор байдаг дутуу дундануудые шэнэ хуули хүсэлдүүлхэ, нүхэ һүбэнүүдые бүглэхэ зэргэтэй.

- Үсөөн тоото үндэһэн арадууд нютаг дээрээ ямар ажал ябуулхаб гэжэ хуули дотор аржыса бэшэгдэхэ болоно. Газар доро байдаг баялигуудые ашаглахадаа, аяншалга хүгжөөхэдөө, ажабайдалай олон талануудые шэнэ хуулимнай зохилдуулха болоно. 

Пүнсэг Ивановой һанамжые Цыденжаб Батуев дэмжэнэ. Аха аймагай гайхамшаг байгаали хүнэй нүлөөһөө аршалха, муу үйлэнүүдһээ хамгаалха хуули хэрэгтэй гэжэ тэрэ дүнлэнэ.

- Бурханай үгэһэн энэ байгаалидаа элинсэг хулинсагуудаймнай нарин нягтаар хандаһанай ашаар бидэшье сэдьхэлээ баясан, оршон тойронхиие хаража байна гээшэбди, - гээд Цыденжаб Бимбаевич, - нүгөө талаһаань харахада, гүрэнэй хуули даншье олон дутуу дундануудтай. Гүрэнэй хэмжээн дээрэ нам һуужа зүбшэхэ саг ерэхэ. Аха аймагай байгаали аршалан хамгаалха асуудал мүнөө сагай тон шухала асуудалнуудай нэгэн болоод байна. 

Техникэ сэсэн. Мүнөө тэрэниие унаад ябаһан хүн ахаархинай гэшхээгүй дайда руу хүрэхэ аргатай. 

- Аха аймагай гоё һайханиие хараһайб гэжэ хүсэһэн хүнүүдэй һаналые дэмжэлтэйл юм бэзэ. Гэбэшье, газар байна гэжэ бог шоройгоо хаяад ябашахадань, энэмнай гажа буруу юумэн боложо байна гэжэ хүн бүхэн ойлгонобди. 

Арадай Хуралай депутадуудай гурбан хоногой туршада Аха аймагаар албанай хэрэгээр ябаа сагта амаргүй олон аяншалагшад бэеэ харуулба.

- Мүнөө Аха аймагтамнай уласай Засагай газарай, Арадай Хуралай түшэг тулгуури яаха аргагүй хэрэгтэй болоо, - гэжэ Цыденжаб Батуев лаблаба. - Бидэ мүнөө дээрээ шэнэ хуулида хэрэгтэй хамаг дансануудые бүтээгээд байнабди, - гэжэ Пүнсэг Иванов хөөрэнэ. – Аха аймагта хабаатай мүнгэ хүрэнгэ, эдэй засаг тухай дансануудай энэ-тэрэ зүйлнүүдыел хүсэлдүүлхэнь үлэнхэй. 

Үсөөн тоото арадууднай ганса Аха аймагта бэшэ, харин Буряад Уласай үшөө зургаан аймагта ажаһууна гэжэ һануулалтай. Теэд тэдэнэр энэ хуули дэмжэхэ талаар ямаршье хэмжээнүүдые хэнгүй байһаар. Энэнь эгээл ехэ һаад ушаруулнал даа. 

Ахаархин газар дайдаяа ерүүл зондо бузарлуулангүй, ерээдүйнгөө үеынхидтэ гоё һайхан зандань үлөөхэ хүсэлтэй

Авторай гэрэл зурагууд