​"Хүхюу буряад" конкурсдо

Үнэршэ ангуушан

Намарай дунда һарада хэды ангуушад агнахаяа гараад, оройхон болоһон хойно хонолгодоо тогтожо, отогойнгоо хажууда моридоо шүдэрлэжэ табяад хонобо. Үглөөгүүр эртэхэн тэдэнэй аха заха болохо наһатайшаг үбгэжөөл бодоод, отогһоонь холо бэшэхэнэ нэгэ гүрөөһэ обёоржо, дүхэжэ ошоод, үхэлтэй тэмдэгынь шагаажа, шабхаяа даражархиба. Гүрөөһэншье нэгэ собхороод, шугы руу орошобо. Үбгэн ангуушан: “Үхэлтэ газартаа тудуулһан амитан хаана холо ошохо һэм, энээхэн бургааһад руул унаха. Нүхэдөө энэ гүрөөһөөр мэхэлхэ юм байна. Залуушуул юу ойлгохо һэм, намайгаа ехэл бэрхэ үнэршэ хүн гэжэ һанаг лэ,” – гэжэ һанаандаа сэдьхэжэ, омогтойхон отогтоо бусаба. Галаа түлижэ, сайгаа бусалгаад, бэшэнээ һэреэжэ сайлаад, нэгэ залуушагтаа хандажа:

- Заа, моридоо барижа асарая, - гэжэ бодобо. Отогһоон холо бэшэхэнэ бэлшэжэ ябаһан моридоо барижа, отогтоо ерэжэ ябатараа, үбгэжөөл гэнтэ зогсоод, байра дээрээ эрьелдэжэ байжа юу юугүй унхидаба. Залуу ангуушанай гайхаад:

- Юугээ иитэрээ үнэрдэнэт? – гэжэ һурахадань, үбгэжөөл гараараа абяагүй байхыень зангажархёод, шэбэнэбэ:

- Ааляар, хүбаа. Эндэхэнэ гүрөөһэд байна, - гэмсээрээ, мүрһөөнь “тоозовхоёо” абажа, бургааһад руу залажа шагаагаад лэ, шабхаяа даражархиба. Залуу хүбүүн бүришье гайхаад: “Харагдаагүй гүрөөһэ юун гэжэ буудаха юм даа?” – гэжэ һонирхожо байхадань, моринойнгоо жолоое үбгэн абажа:

- Шимни залуугаараа ошожо харал даа, хэр юумэн байнаб? – гэбэ. Һонирхоһон залуу хүбүүн бургааһад руу гүйн ороод, уданшьегүй гүрөөһэнэй түүшэ шэрэжэ гаргаба.

- Заа, моридоо абаад ошыш даа, бишни ааляар энэ олзоёо шэрээд, хойноһоошни ошуужам. Галаа һэргээгээрэйт. Шэнэ мяха, эльгэ садатараа эдихэбди, - гэбэ.

Залуу ангуушан зайдаар морёо унаад лэ, бэшэнэйнгээ моридые хүтэлөөд, хатараар отогтоо ерэжэ буумсаараа:

- Ахатамнай аргагүй үнэршэ юм байна. Гүрөөһэнэй бургааһан соо байхые үнэрөөрнь мэдээд, гүрөөһэ хараншьегүй бургааһа руу буудаад, нэгэ гүрөөһэ унагаажархёо. Гайха тагна ехэ! – гэжэ хүүебэ.

Үнэншэжэ ядаһан нүхэдынь:

- Алим теэд, ямар гүрөөһэ?! – гэлдэбэ.

- Ахатан өөрөө шэрээд ерэжэ ябана, галаа һэргээел! – гэжэ баяртайгаар хэлэбэ.

Үшөөл үнэншэжэ ядаһан наһа-тайшаг ангуушан:

- Һая буудуулһан хадаа гүрөө-һэниинь хүдэлжэ байгаа гү?

- Ошоһомни, урда хүлнүүдээ хүдэлгэжэ байгаа һэн. Хүлыень таһа баряад, шэрэжэ гаргааб! – гэжэ тэрэнь һайрхаба. Бэшэ ангуушадынь одоол үнэншэжэ:

- Хүдэлжэ байгаа хадаа һаял буудуулһан байгаа. Үбгэжөөлнай хүгшэншье һаа, мэдэрэлээ алдаагүй, үшөө залуушуулһаа үлүү үнэршэ байнал. Тиигээд үшөө мэргэн гээшэнь гайхамаар! – гэлдэжэ, галаа һэргээжэ, загнуугаа табижа эхилбэ.

Ама хэлэнэй,

сахюур буугай ашаар

Арад зоной дунда энеэдэтэй ушарнууд яһала олон ааб даа. Агнуурида ангуушад гараад, галайнгаа хажууда хоноходоо, Хангайн эзэдые баясуулха гэжэ үдэшэниинь энеэдэтэй ушарнуудые хөөрэлдэдэг заншалтай. Урданай үбгэд, хүгшэд иимэ энеэдэтэй ушарнуудые хөөрэлдэхэдэ,бэедэ ехэ туһатай, зүрхэ муутай болон бэе һулатай зоной эдэгэмээр юм гэжэ хэлсэдэг.

Урда зуун жэлэй далаад оноор нэгэ эрэ хүндэ ангууша үбгэн хүршэниинь өөрынгөө агнажа ябаһан карабин буугаа, залуудаа агнажа байһан сахюур буугаа бэлэг болгон үгэхэдөө: «Би хүгшэрөөб, агнахаяа болёоб. Залуудаа энэ сахюур буугаар агнажа ябааб, һүүлдэнь энэ карабин буу абажа, олон ангуудые олзолооб. Энээниием хадагалжа, агнажа ябаарайш. Мүнөө сахюур буу хэрэгшье үгы болоол даа. Тиибэшье энэ буугаа орхихо аргамгүй, хадагалаад байгаарайш, хэрэгтэй болохол байха гэжэ һананаб», - гэжэ хэлээд, хоёр буугаа үгэһэн байгаа.

Тэрээнһээ һүүлдэ гурба-дүрбэн жэл соо тэрэ дунда наһатай эрэ хүмнай агнажа, агнууриин дүй дүршэл үзэжэ, хүсэд ангуушан боложо эхилхэдэнь, гомдол орожо, тэрэ хүнэй гэртэ милициин сагдаанар ерэбэ. Сагдаанарай ахалагшакапитан:

- Карабин буу танайда байна гэжэ бидэ мэдээбди, буугай үнэмшэлгын caapha үгы хадаа үтэр түргэн гаргажа, манда тушаа! - гэжэ зандаран һагад хэлэбэ. Гэрэй эзэн шогууша хүн хадаа:

- Нэгэ буутайл юумэб, - гээд, таһаг руугаа орожо, сахюур буугаа гартаа баринхай:

- Энээниимнай карабин гэгшым гү даа, ородоор? - гэжэ хэлээд, милициин капитанда тэрэ буугаа һарбайба.

Милициин капитан тэрэ сахюур бууень хараад абангүй:

- Энээниие музейдэ үгэхэдэш болохо! - гээд, түргэн газаашаа гараба. Харин ахалагшынгаа гарахада, сагдаанар энеэлдэһээр гаража ошоо юм.

- Энэ уряанайнгаа бууе нэгэл ушартай намдаа сэсэн хүршэмни бэлэглээ юм байна, - гэжэ тэрэ ангуушан гэртэхиндээ ехэ баяртайгаар хөөрэдэг.

«Улаан нюур барагдахагүй»

Үбһэнэй үедэ һэн. Нэгэ бороотой үдэр бригадынхидайнгаа амаржа байхада, хоёр залуу нүхэд хүбүүд агнаха гэжэ хэлсэбэ. Малшадай зуһаланда ошожо, нэгэ дорьбоног буу эрижэ абаба. Талаан тудажа, тэдэ хоёрнай нэгэ гүрөөһэ торгобо. Баярлаһан хоёрой гүрөөһэеэ үбшэжэ байхада, моритой хүнэй ерэжэ ябахань харагдаба. Хоёр нүхэдэй нэгэн:

- Энэ ерээшэ хүндэ гүрөөһэнэйнгөө мяханһаа хубаалдангүй ябуулхабди, ши ойлго, нүхэр!

- Юун гээд, үгэнгүй байхабибди? Урданһаа эхитэй улай дээрэ уулзаһан хүндэ хуби хүртөөхэ ангуушадай гурим эбдэжэ болохогүйл, - гэбэ нүгөөдэнь.

- Бригадымнай зон олон ха юм. Үшөө буугайнгаа эзэндэ хуби хүртөөхэ хэрэгтэй. Хамаагүй, ерэһэн хүн руу харангүй, доошоо хараад лэ, ехэл сүлөөгүйгөөр энэ гүрөөһэнэйнгөө мяхые эбдэжэ байхабди. Тэрэ маанадые һахяад лэ байха һэн гү даа, саашаа ябаһан харгыгаараа талиина бэд даа, - гэжэ нэгэ заа ахамарынь мяхаа харамнаба.

Ерээшэ хүн дүтэлөөд, моринһоо буунгүй, ехэ хүхюутэйгээр мэндэшэлбэ. Харин үнөөхи хоёрнай ехэ ууртайгаар хамар дороо гүбэд гэлдээд, өөдөөшье харабагүй. Ерээшэ хүн:

- Мүнөө үедэ гүрөөһэн яһала тарган байна бэзэ, - гэбэ шангаханаар. Хүбүүдэй нэгэн:

- Тарган, - гэжэ гүбэд гэбэ.

Улайгаа харамнажа байнад гэжэ ойлгоһон хүн урмаа таһаржа, досоогоо: “Эдэниие миин орхижо болохогүй. Ангуушадай эртын гурим эбдэһэнэйнь түлөө хэһээхэл даа,” – гэжэ бодоод, модондо түшүүлээтэй буугынь һарбайжа абаад, саашаа хатаргажархиба.

Тэрэ хоёр хүйхэрнүүдэй ажаллаһан мяхаяа мэшээглэжэ ажалаа дүүргээд,нюргаа тэниилгэхэдэ, ай-халаг, бууниинь үгы. Одоол алдуугаа ойлгожо, нэгэниинь:

- Ай, зайлуул, хайшан гэжэ буугаа олохомнайб? - гэжэ шэлэеэ маажахадань, нүгөөдэнь:

- Өөдөө хараагүй бидэ хоёр тэрэ хүниие хаанаһаа олохобибди. Буугымнай абаһан тэрэ золиг манайшье нютагай байжа болохо, хоолойниинь танил шэнги һэн.

- Теэд хараагүй һэн хойноо хоолойгоорнь таняашьеһаа, хэниие абааш гэхэбши. Юун гэһэн ёро болобо даа, эзэндэнь юун гэхэбибди, юугээр түлэжэ һалахабибди.

- Нэгэ шанаха улаан мяха харамнажа, иимэ гай гасаланда оробобди. Үшөө үри шэрэдэ ороболди даа.

- “Улаан мяхан барагдаха, улаан нюур барагдахагүй” гэжэ муу маанадһаа удхатай, улаан нюураа хаанаа хэхэбибди, - гэлдэжэ хоёр харуу хүбүүд нилээн удаа соо гэмэрэлдэжэ һуугаад һэн.

Улайдаахомхой эдэ золигуудые хэһээһэн хүн өөртөө буутай боложо, мүнөөшье болотор агнаһаар. Харин хоёр муу шоротод мүнөө болотор тиимэ номертой дробовик буу хараагүй гүт гэжэ ангуушадай агнууриһаа ерэхэдэ һуража ябадаг. Теэд хэн нэгэн хараашье һаа, иимэ золигуудта юу хэлэхэб даа.

Малгайтай туулай,

Һаадагтай нохой

Урда сагта манай Енгорбой нютагта Шаанги, Манжа гэжэ хүршэнэр Зэдэ голой хоёр тээгүүр хоорондоо зургаа-долоон модо холо ажаһууһан гэхэ. Мүнөөшье тэдэнэрэй һууһан газарнуудынь эзэдэйнь нэрэнүүдээр байдаг: Шаанги - Хаяагай сээлиин дүхүү, Манжа - Зэдын зүүн талын Ехэ-Талада. Мүн бaha эрхилдэг ажалһаань - загаһаша Шаангиин нэрээр Зэдын гараса, ангууша Манжын нэрээр хадын нэгэ жалга нэршэнхэй.

Манжа үбэртэ бэлшэжэ ябаһан гүрөөһэ маряажа, хүлэйнь шүрмэһые тaha харбажа унагаадаг байгаа. Тиихэдэнь арһанииншье гэмтэхэгүй, яһа мяханииншье эбдэрхэгүй ха юм.

Манжатай холбоотой нэгэ домог ангуушадай отогуудаар дамжуулагдаһаар, манда хүрэһэн юм. Нэгэтэ хабар нохойгоо дахуулһан Манжын агнажа ябахада, гэнтэ хүл дороһоонь бургааһанай узуурһаа шандаган гүйжэ бодоод харайшаба.Тэрэниие нохойнь намнаад, доргоной нүхэ руу оруулжархиба. Нохойшье ехэ абьяастайгаар нүхэ руу хусажа эхилбэ. Манжа малгайгаа абажа, доргоной нүхые бүглэжэ таглаад, номо һаадагаа газарта шаагаад, утахан hypгaaг бэдэрбэ. Манжын тааруу hypгaaг оложо, хутагаараа унагаажа зahaтap, нилээхэн саг үнгэршэбэ. Эгээл энээхэн үедэ доһоонь доргондо добтолуулжа,аргаяа барагдаһан шандаганай зүрхэлжэ, нүхэнһөө hyгa харайжа гарахадань, Манжын малгай тархидань бүхөөр углагдажа, нюдэ балай болоһон шандаган туха соогоо харайжа арилба.

Нүхэн дээрэ hyyhaн нохойн малгайтай шандага харахадаа сошожо, гэдэргээ даб гэхэншье тэрэ, газарта хадхаатай номо һаадаг толгойдонь углагдашаба. Номо һаадаг агсажархиһан нохой малгайтай шандагые нaмнahaap, харагдахаяа болишобо.

Манжа нохойнгоо хойноһоо:

- Бугын эбэрээр бүтээгдэһэн мэргэн һаадагни бутаржа һалабал даа! - гэжэ һүхирөөд лэ үлдөө.

Хойто үглөөниинь:

- Манхан боро туулайе малгайтайнь, Манжын шара нохойе һаадагтайнь хаpaa гүт? - гэжэ уулзаһан хүн бүхэниие Манжын һуража, Ехэ-Талын бута соогуур махажа ябахадань, хүн зон энэ Манжамнай үтэлхэһөөн урид зүнтэглэжэ, толгойнь муудашаба даа гэлсээ hэн.