​Бархан уулын хормойдо байдал манай һайхан юм

Цыренжап Чимитцыренов
 Морилоод байгаа шара Нохой жэл Хурамхаан аймагай Бархан һууринда удха шанартай болохоор хараалагдана. Байгша ондо эндэ­хи һургуули байгуулагдаһаар 110 жэлэйнгээ ой тэмдэглэхээ бэлдэ­нэ. Мүн 1928 ондо эндэ түрүүшын колхоз-коммуна бии болоо һэн.

Түүхэдээ нарин хандасатай

Эдэ бүгэдын түүхэтэ дансанууд Барханай һургуулиин хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ наринаар хада­галаатай юм. Олон жэл соо тэрээни­ие Цыренжап Ширеторович Чимит­цыренов хүтэлэн хүдэлнэ.

Бархан һууринда аяар 1956 ондо музей үүдэеэ сэлиһэн байна. Энээ­ниие зохёон байгуулһан багша Гур-Дарма Эрдыниевич Дамбаев Барга­жан голой нютаг нугануудай түүхэ, соёл ба ёһо заншал тухай дүрбэн ном хэблэжэ гаргаһан габьяатай.

1974 ондо Барханай музей “ара­дай” гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй болгогдоо һэн. Харин 1992 ондо һургуулида дамжуулагдаа.

- Тэрэ үедэ манай һургуулиин үхибүүд, багшанар болон түрэлхид нютагайнгаа музейдэ туһалжа, өөдэнь татажа абаа бэлэй. Шэнжэл­гын болон бэдэрэлгын ажалай удаа шэнэ таһагууд нээгдэжэ, мүнөөшье болотор олон хүнүүдэй һонирхол та­тана, - гэжэ Цыренжап Ширеторович хөөрэнэ.

Харгана һууринда 1908 ондо Бар­ханай һургуули нээгдээ. Түрүүшын багшаар Буда Аюшеевич Аюшеев хүдэлһэн байна. Һургуулиин 110 жэ­лэй хугасаагай хүгжэлтые олон экс­понадууд гэршэлнэ. Тэдэ һургуулиин түүхын таһагта табигдажа, жэл бүри шэнэ зүйлнүүдээр баяжадаг юм. Иигэжэ Барханда һуралсалай гулам­та түгэсэһэн хүн бүхэн өөрын хуби­та оруулха һанаатай байһандань ехэ баярламаар.

- Мүнөө үедэ түрүүшын багша Буда Аюшеевичэй аша гушанарынь, түрэл гаралынь тусхай нэрэтэ сти­пенди тогтоогоо. Эгээл эрхимээр һурадаг, ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаададаг хүбүүд, басагад мүнгэн тэдхэмжэдэ хүртэнэ, - гэжэ Цы­ренжап Чимитцыренов хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Колхозой болон һомоной түүхын таһагта олон баримтата дансанууд дэлгээгдэнхэй. Барханда түрүүшын коммуна 1928 ондо байгуулагдаһан байна гэжэ тэндэһээ мэдэжэ абанаб­ди. Түрүүшын хүтэлбэрилэгшөөр Бадма Мангутович Мангутов то­милогдоо һэн. Тэрэ үеын байдалай жэшээ бэлэдхэл (макет) харуулна. Бархан һууринай түбэй бууса, Гал­тай һууринай һү һаалиин фермэ, таряанай хээрын байра (полевой стан) гэхэ мэтэ газарнуудай багахан жэшээ бэлэдхэлнүүд хуушан сагые һануулна. Ленинэй дүрэ зурагууд, Улаан туг болон Зүблэлтэ үеын бу­сад хэрэгсэлнүүдые эндэ һонирхон харахаар. Юуб гэхэдэ, эндэхи колхоз олон жэлдэ Владимир Ленинэй нэрэ зүүгээд ябаа бшуу.

Дайшалхы Алдар солын, угсаата зүйн, байгаалиин, соёлой бо­лон бусад таһагууд эндэ ороһон хүнүүдэй анхарал заабол татаха гээд һанагдана.

Баатарнуудай нэрэнүүд мүнхэлэгдэнэ

Барханай хүн зон түүхэдээ нари­наар хандана. Дайшалхы Алдар со­лын хүшөөгөө һайнаар харууһална. Түрүүшын хүшөө 1965 ондо эндэ та­бигдаа бэлэй. Дайнһаа амиды мэндэ бусаһан нютагай сэрэгшэд мүнгэ ал­таяа суглуулжа, тэрэниие бодхооһон байна.

- 2015 ондо хүшөөгөө шэнээр һэргээжэ шадаабди. Бүхы манай ажал хэрэг Илалтын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаа, - гэжэ Бархан сомо­ной дарга Баир Шакшаев хөөрэнэ. - Бүхы арад зоноороо сугларжа, холо ойро ажаһуудаг нютагаархинтаяа хамтаржа, Эсэгэ ороноо хамгаалһан сэрэгшэдэйнгээ нэрэ мүнхэлөөбди. Хүшөөгэй хана дээрэ дайнай үедэ баатарлиг үхэлөөр унаһан манай нютагай зоной, дайнһаа бусаад, эн­дээ наһа барагшадай нэрэ бэшээбди. Ехэ гэгшын бэдэрэлгын ажал ябуул­жа, 1941-1945 онуудта һураггүйгөөр үгы болоо гэжэ тоологдоһон нюта­гайнгаа баатарнуудай нэрэ бусаажа шадаабди.

Барханай сомоной дарга Баир Шакшаев 

Энэ хүшөөдэ дүтэхэнэ Бархан нютагаа холо ойгуур суурхуулһан ажалай баатарнуудай аллей һаяхана нээгдэһэн байна. Мүнөө тэндэ гур­бан хүнэй дүрэ зураг үлгэгдэнхэй. Цыпилма Очировна Будаева Бар­гажанай голдо ажаһуугшадай дундаһаа эгээл түрүүшын Лени­нэй нэрэмжэтэ ордендо хүртэһэн габьяатай багша байһан юм. Хубу­лэй Доржиевна Чойнжурова 1936 ондо Москва ошоһон Буряад-Мон­голой АССР-эй хүдэлмэрилэгшэдэй бүридэлдэ орожо, гүрэнэй хүтэлбэрилэгшэдтэй уулзаһан хүн гээшэ. Бүхы наһаараа һаалишан ябаһан Хубулэй Доржиевна Баргажа­най гол дайдын хүн зоной дундаһаа түрүүшын «Хүндэлэлэй Тэмдэгэй» орден абаһан байна. Тэрэ Буряадай Верховно Соведэй түрүүшын зарла­лай һунгамал болоһон намтартай. Ринчин Зуртанович Санжиев хадаа дайнай ветеран юм. Тэрэ олон жэлдэ үндэр тушаалнуудта хүдэлөө, Хүдөө ажахын яаманай сайдай орлогшоор, Хори болон Зэдэ аймагуудта КПСС-эй даргаар, Улан һууринда колхозой хүтэлбэрилэгшөөр ябаһан габьяа­тай.

- Манай арад зон, ургажа ябаа халаан түүхэеэ, түрүү ажалшадаа һайнаар мэдэжэ ябаха ёһотой гэжэ һанадагбди. Тиимэһээ энэ аллейгээ жэл бүри үргэн болгохобди, үшөө шэнэ нэрэнүүдые оруулха түсэб бай­на, - гэжэ Баир Михайлович Шакша­ев мэдүүлнэ.

Бэлигтэй дуушад, хатаршад ургажа гараһаар

Ганса Буряадтаа мэдээжэ бэшэ, болон бусад нютаг нугануудаар суурхаһан Гомбожап Цындынжапов, арадай артистнар Чимита Шанюш­кина, Михаил Елбонов Барханай һургуули дүүргэһэн байна гэжэ хи­заар ороноо шэнжэлгын музей соо тусхай стенднүүд дээрэ хэлэгдэнэ. Мүнөөшье үеын хэдэн мэдээжэ ар­тистнар баһа эндэһээ гарбалтай байһандань гайхамаар. “Соёлой та­лаар хүдэлмэрилэгшэдые манай Гэ­гээн болохо үндэр Соодой лама ха­ран байдаг”, - гэжэ Барханай зон нэгэ дуугаар мэдүүлнэ. Эндэхи соёлой байшан дээрэ хэлэгдэһые гэршэлнэ гэжэ хэлэхээр. Юуб гэхэдэ, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой ашаар бариһан олон байшангууд 90-ээд онуудай хёморолдоондо һандаргаагдаһан бай­на. Харин соёлой байшан мүнөөшье болотор барханаархиниие угтан аба­жа баярлуулна.

- Хоёр дабхартай соёлой бай­шан 1990 ондо ашаглалгада ту­шаагдаа юм. Тиихэдэ колхозой хүтэлбэрилэгшөөр Владимир Дар­маевич Цыренов хүдэлжэ ябаа. Бай­шанай урда талые газааһаань һайхан зурагаар шэмэглэхэ гэжэ тэрэ һанаа һэн. Нютагаймнай мэдээжэ уран зу­рааша Жаргал Цыренбазарович Эрдыниевтэ Гэгээн Соодой ламын дүрэ зурахыень дурадхаа бэлэй. “Хүн зоной һураа һаа, абынгаа нюур шарай харуулхам гээд байгаарай”, - гэжэ зураашанда Владимир Дармаевич хэлэһэн байха юм, - гэжэ Баир Шак­шаев хөөрэнэ.

Мүнөө үедэ соёлой байшанда ба­гашуулшье, ехэшүүлшье дуратайгаар ябана. Барханайхид баяртайгаар Нохой жэлые хамтааран угтаа. Соёлой байшанай дэргэдэ ажалаа ябуулжа байдаг Барханай арадай театр, ТОС-уудай ажалшад, “Бархан уула” ансамблиин гэшүүд бэе бэеэ дулааханаар амаршалаа.

- Барханай арадай театр 2016 ондо байгуулагдаһаар 80 жэлэйн­гээ ой тэмдэглээ. Бидэ жэл бүхэндэ шэнэ зүжэг табижа, “Театральна хабар” гэһэн фестивальда хабаада­даг заншалтайбди. Заримдаа бидэ нэрэ солотой найруулагшые урижа, ажалаа ябуулнабди. Эдэ зүжэгүүдтэ Барханай зон дуратайгаар наададаг юм. Минии һанахада, нютагаймнай ажаһуугшад хүнгэн зүрхэтэй, шэнгэн шуһатай байна хаш, - гэжэ соёлой байшанай захирал Лариса Михай­ловна Эрдыниева хөөрэнэ.

Барханай эдиршүүл багаһаа хой­шо тайзан дээрэ гаража һурана. “Барюнарт” гэһэн хүүгэдэй театральна студи эршэтэйгээр ажалаа ябуулжа байдаг. Мүн “Бархан уула” гэһэн дуу, хатарай ансамбльда ехэшүүлһээ гадна 14 наһа хүрөөдүй 40 гаран үхибүүд бэлигээ мүлинэ. Тэдээнтэй залуу багша Эржена Владимировна Базарова хүдэлнэ.

Авторай гэрэл зурагууд