​Угаа үргэхэ, улад зондоо туһалха

Далай ламын адиста хүртэжэ...

Нёдондо манай со­ниной хуудаһанда сэдьхэл зүйшэ, ниитэ ажал ябуулагша Ульяна Раднаева тухай хөөрэжэ, тэрэнэй бэшэһэн хоёр номтой танилсуу­лаа бэлэйбди. Мүнөө жэл энэ нүхэрэймнай үшөө нэгэ гурбадахи боти хэблэгдэжэ, Сагаан һарын үдэрнүүдтэ танилсуулга үнгэрөө. Мүнөө Ульяна хүн зондоо мэдээжэ, ажал хэрэ­гээрээ залуушуулай дунда суутай болонхой.

Юрын ойлгосонуудһаа эхитэй

Ульяна Раднаевагай түрүүшын хоёр ном соо юундэ ёһо заншалаа һэргээхэ, уг гарбалаа мэдэхэ хэрэгтэйб, юундэ бөө мүргэлдэ шүтэхэб гэһэн асуудалнуудта харюу үгтэнэ.

- Би өөрыгөө уран зохёолшон гэжэ хэлэхэгүйб. Юуб гэхэдэ, хүн зониие үзэхэдөө, ямар угайбта гэжэ асууха­дамни, мэдэхэгүй зон олон байдаг. Нэгэндэнь хоёр ча­сай хугасаада ойлгуулхаш, удаадахи хүндэнь баһал удаан хөөрэхэш. Тиигэһээр эдэ ойлгосонууд хүн зондо хэрэгтэй гэжэ ойлгоходоо, брошюра гаргахаа һанаа һэм, - гэжэ Ульяна хөөрэнэ.

Гурбадахи ном соонь һүнэһэн тухай тайлбарилаг­дана. Үнэхөөрөөшье, һүнэһэн зайлаа, гүйгөө, ниидээ гэжэ ойлгосонуудые олон дахин манай буряадууд хэрэглэ­дэг. Теэд юундэ, хайшан гээд зайлашаха, ниидэшэхэ юм гэһэн асуудалда хүсэд харюу олдодоггүй. Ульяна ном соогоо эдэ бүгэдэ тухай, мүн хай­шан гээд, ямар аргаар тиимэ байдалда орохогүйб, хайшан гэжэ һүнэһэеэ бузарлангүй ябахаб гэжэ ойлгуулжа үгэнэ. Һүнэһэн гээшэ амин, һүнһэн, сүлдэ гээд илгар­даг. Эдэ бүгэдэ асуудалнуудаар мүнөө үеын залуушуул һонирхоно.

Бүхы юумэн Интернедэй сүлжээ холбоонһоо эхилээ: залуушуул Ульянада элдэб асуудалнуудые табихадань, харюуса харюусаһаар, ном болгожо хэблэбэ бшуу.

“Булаг” жаса байгуулба

Ульяна 2014 онһоо Бу­ряад орондо ходо байдаг болонхой. Холо ойгуур яба­хадаа, уг гарбалтаяа нягта холбоотой хадаа уг гарба­лаа, түрэл тоонтоёо болон буряад арадтаа хэрэгтэй байһанаа мэдэрнэ.

Ивалга аймагта байгаа­лияа хамгаалха хэрэг залуу­шуултай эхилэнхэй. Гамгүй хяргагдажа байһан ой мо­доёо хамгаалха, шэнэ модо­хонуудые өөрынгөө хүсөөр тариха, ургуулха талаар ниитэ ажал ябуулжа эхилһээр, олон залуушуулай анхарал татаа юм.

Мүнөө сагта Ульяна Рад­наева ёһо заншал, буряад хэ­лэеэ һэргээхэ үүргэтэй “Бу­лаг” гэһэн жаса байгуулжа байна. Нэгэ һанал бодолтой залуушуулда хандажа, нэгэ­дэжэ, суг хамта ажал хэхэ зо­рилготой.

- Би Москвада баһал ойлгууламжын ажал залуушуулай дунда ябуулнаб. Мүнөөнэй залуушуул он­доо ха юм даа. Ургажа ябаа үетэмнай ехэ һонюуша, юумэ хэхэ эрмэлзэлтэй, шадалтайшье байна. Теэд түрэлхидынь олон асуудалда харюусажа шаданагүй. Москвада 40 мянгаад буряа­дууд ажаһууна. Тэдэ хэлэеэ, ёһо заншалаа мэдэхэ ёһотой, - гэжэ Ульяна тэмдэглэбэ.

Буряад хэлэ хүгжөөлгын “Найдал” жасада ниитэ ажал ябуулалсажа, дүй дүршэлтэй болоһон хүн мүнөө өөрын жаса ябуулха аргатай болоо ха юм.

Хэншье түрэл хэлэндээ һураха аргатай

Ульяна багадаа буряад хэ­лэеэ мэдэдэггүй һэн. Орон­го нютагаа ерэхэдээ, ород һургуулида һууриин үгы байхада, буряад класста һуража эхилһэн юм. Энээн­дээ ехэ баяртай. Үгы һаань, хүсэд хэлэеэшье мэдэхэгүй хүн ябаха байгаа. 7 жэл нютагтаа һураад, удаань 1-дэхи интернат һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. 9-дэхи ангиһаа Новосибир­скдэ физикэ ба математикын тусхай һургуулида эрхим һуража, Москва­гай МГУ-да һураха урилга абаһан юм. Гэбэшье Улья­на ямаршьеб шалтагаанаар Москвагай Эдэй засагай, тоо бүридхэлэй ба информати­кын ехэ һургуулиин оюутан боложо, тэрэнээ дүүргээд, банкын мэргэжэлтэн болоһон юм. Теэд угайнгаа утаһа баряад ябаха үүргэтэй хадаа хии үбшэндэ дарагдажа, ша­нар бүтээхэ хэрэгээ саашань үргэлжэлүүлээ.

Ульяна Раднаева

- Залуу байхадаа, бөө уда­гамби гэжэ өөрыгөө нэр­лэхэеэ эшээд, Монголдо сэдьхэл зүйн (психологой) дээдэ һургуулида һуража, хоёрдохи дээдэ мэргэжэл­тэй болоо һэм. Юридическэ шэглэлээр магистратура дүүргээб. Мүн Монголой зур­хайн шудалалай академидэ һурааб. Дүн хамта дүрбэн дээдэ һургуулида эрдэм ухаа шудалһан хадамни, эдэ бүхы мэдэсэмни мүнөө ажалдам­ни тон туһатай байдаг, - гэжэ Ульяна хөөрэнэ.

Монголдо һуража бай­хадаа, буряад хэлэндээ тон ехээр түшэглэжэ, хэлэеэ һайнаар шудалаа. Гэбэшье ходол ородоор дуугардаг, нютаг хэлэнэй аянгаһаа аягүйрхэдэг һэн.

Дүрбэн жэлэй саана мэ­дээжэ сурбалжалагша Ба­ирма Дондоковна Раднаева дамжуулгадаа уряад, “нютаг хэлэнһээ бү эшэгты, шадаха аргаараа дуугарагты” гэжэ хэлээ бэлэй. Тиигэжэ Ульяна түрүүшынхиеэ олон зоной урда Оронго нютагайнгаа түрэл аянгаар дуугараа бшуу. Тэрэ гэһээр эшэхэ айхаяа болижо, түрэл бу­ряад хэлэн дээрээ дуугар­жа, хэлэеэ мүлижэл ябадаг. Тиимэһээ ниитэ жасадаа хүн зондо түрэлхи хэлэндээ түшэглэхэдэнь туһалха зо­рилготой.

Нютагтаа, уг гарбалдаа хэрэгтэй

Мүнөө сагта урагшаа һанаатай, бэрхэ залуушуул­най хари гүрэн руу ябаша­на. Ажал хэһээр, байдалаа зохёон, тэндээ байрлаша­на. Тиин һая наашадаашье тоонто нютагаа ерэхэеэ һанамжалнагүй. Тиимэ ушарнууд олон. Харин Улья­на уг гарбалдаа хэрэгтэй, ню­таг дээрээ ажалаа үргэдхэжэ ябана.

- Хари гүрэн руу ошо­хо, һураха хэрэгтэй. Һайн байдал, һайн салин баһал хэрэгтэй. Зүгөөр хаанашье ошоходоо, би буряадби гэжэ мартангүй, нэрээ хухалангүй ябахал даа. Нютагһаа холо ябахадаа, үндэһэн арадайн­гаа нюур гээшэб гэжэ мэ­дэрхэ шухала. Нютагтаа ерэжэ, баяраа хүргэжэ, уг гарбалтаяа холбоотойгоо мартангүй ябаха хэрэгтэй, - гэжэ Ульяна һанамжаараа хубаалдаба.

Хари газарта хүн ам­жалтатай байна гэлсэдэг. Харин Ульянын хэлэһээр, нютаг дээрээшье амжалта­тай ажаһуужа болохо. За­рим зоной холо ошоод, бүри доройтоод, нютагаа бусаха ушарнууд үсөөн бэшэ. Бүхы юумэн өөрын сэдьхэлһээ ха юм даа. Би буряадби гэжэ мэдэрэлээ өөдэнь үргэжэ, сэдьхэлээ бузарлангүй, архи тамхинда диилдэнгүй ябаха шухала. Гадна алишье сагта һургуули хэхэ хэрэгтэй. Тии­хэдэ хэлэеэ мэдэхэ гээшэ тон ехэ амжалтын үндэһэн боло­но. Хэлэеэ мэдэхэгүй һаа, хүн ходол дутуу, һүнэһэгүй мэтэ ха юм.

Байгаалияа хамгаалха

Ульяна мүнөө байгаали шэнжэлэн хамгаалгын бо­лон гүн сэдьхэлэй зам шэ­лэнхэй. Буряад дайдамнай үзэмжэ һайхан байгаалитай, агаарнайшье арюун сэбэр. Теэд түймэрнүүд, мүн бидэ өөһэдөөшье Эхэ байгаалияа бузарланабди.

- Байгал далайгаа тон ехээр бузарлажа байнабди. Эрьедэнь архи тамхи тата­ха – сээртэй. Сээртэй байха­дань, угаа даранабди, угайн­гаа хүсэ һуладуулнабди. Угай хүсэгүй байхадаа, хүн бүхэн хүсэгүй болоно. Жэшээнь, буряад арад Байгал далай­даа шунгадаггүй, аршаанда ороһон мэтэ, бэеэ сүршэжэ, арюудхадаг байгаа, - гэжэ Ульяна онсолбо.

Бөө болохо гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ

Мүнөө сагта олон зоной һанаа зобооһоншье һаа, тон сэхэ харюу үгтэдэггүй асуу­далнуудта Ульяна харюуса­на. Тэрэ номойнгоо танил­суулгын үедэ залуушуултай сэхэ руунь хөөрэлдөө һэн.

- Оршон байдалда бөө үбшэнтэй залуушуул олон бо­лоо. Тиимэһээ тэдэ харгыһаа төөринэ, харюу олоногүй. Эндэ яараха хэрэггүй. Би бөө үбшэнтэй байхадаа, яһала юумэ үзэһэмби. 15 жэл соо үбшэлөөб, 5-10 жэлэй тур­шада бөө мүргэлэй дамжуу­лагша болохо харгы дабааб. Тиигэһэн хойноол хүн зондо туһалха аргатай болохош, - гэжэ сэдьхэл үзэлшэн мэдэ­эсэбэ.

Тэрэнэй хэлэһээр, олон зон халта үбдэхэдөө, нэгэ бага юумэ хаража эхилхэдээ, зүүдэ юумэндэ дарагдахадаа, түргэн мүрөөр шанар шан­дрюу абаад лэ, хүсэд хэрэгэ­эшье бүтээжэ шададаггүй. Яараад, дутуу хэрэгээ бүтээхэдээ, тэрээндээ дараг­дашана.

- Юумэнһээ айха хэрэггүй. Удаан саг соо эрдэм шудал­ха шухала. Мэдээсэл хүсэд абаагүй байхадань, юумэни­инь дутуу байна. Тиигэжэ урагшагүй, бүри муу боло­жо магад. Эгээл түрүүн угаа заһаха, угаа дээшэнь үргэхэ хэрэгтэй. Нэгэ бөөдэ, нүгөө бөөдэ ошохо, дасан ламада­шье ошохо хэрэгтэй. Айхал хэрэггүй, бөө болохо хүн үхэхэгүй, - гэжэ Ульяна хэлэ­бэ.

Ульяна Раднаевагай заршам

“Хэр угһаа бөө мүргэл сахигшад шэнэ хуһан модо отолжо, хэрэг бүтээдэггүй байгаа ха. Ульянын хэлэһээр, хатаһан модондо хадаг, зура­маа үлгэдэг һэн. Мүнөө модо­ной шэлбэдэ үлгэдэг болон­хой. Тэрэнь буруу - модомнай үбшэн болоно. “3 хони, ханза архи, 50 модо асарагты гэжэ бөө хэлээ”, - гэдэг. Өөһэдөөл мэдэгты. Бү тиигэгты гэхэ аргамгүй. Мэдээсэл байна, саашань өөһэдөөл шэлэгты. Хүниие айлгаад, бүхы үйлын һүүлшын шиидхэбэри мэтэ­эр табиха хэрэггүй, буруу”, - гэжэ сэдьхэлэй үзэлшэн ойлгуулаа.

Ульяна Раднаева тоо бо­долго шудалһанай ашаар бурхан сохом бии гэжэ мэдэ­рээ, бурхан нэгэ, харгы заму­уд ондоо гэжэ ойлгоо.

“Өөртөө зорилго табиг­ты, нютагайнгаа дасанда мүргэгты, Сагаан һарын ун­шалгануудта жэлэйнгээ хэ­рэг бүтээгты”, - гэжэ хүн зон­до тэрэ хэлэнэ.