​Буряад хэлэнэй бэрхэтэй байдал

Шагай мэтээр дэлхэй дүүрэн сасаран тараһан буряад арадай үри һадаһад мүнөө үедэ түрэл хэлэнһээ нэгэ бага хажуулди­жа, ехэнхидээ ород хэлэндэ түшэглэн ябадаг болонхой. Гэ­бэшье үндэһэн буряад хэлэеэ хүгжөөхэ, улам баяжуулха, хэ­лэлгэдээ хэрэглэхэ талаар һүүлэй үедэ хаа-хаанагүй горитойхон ажал ябуулагдаһаар.

Адаглан харахада, мүнөө хүдөө нютагуудта ажаһуудаг багашуул юундэ ород хэлэн дээрэ ярилдадаг болооб гэһэн асуудал һанаа зобооно. Сэсэрлигтэ ябажа байһан багашуул хоорондоо мүн лэ ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэнэ. Энэ үзэгдэл олохон лэ нютагуудаар юрын байдал шэнги болонхой. Сагай эрхэ гү энэ? Сэнхир экранай янза бүриин мультфильм болон элдэб эреэн үзэмжэ муутай кино гэхэ мэтые бүри багаһаа ха­ража, компьютер, телефондо нял­ха нарайһаа “уягдана” бшуу. Янза бүриин нааданууд хүүгэдэй уураг тархида удаанаар һуурижана, тэ­рэнэй мэдэлдэ абтана гэхээр. Эдэ бүгэдэ анханһаа ород хэлэн тээшээ түшэглэхэ ябадалда нүлөө үзүүлнэ гэхэдэ алдуугүй.

Буряад гэртэхинтэй хүүгэд юундэ гэртээ өөһэд хоорондоо түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэнэгүйб? Ород хэ­лэн хэзээшье хэрэгтэй, энэ бултан­да мэдээжэ. Үхи хүүгэдэй хүмүүжэл гэр бүлэһөө сэхэ дулдыдадаг гэжэ баһал бултанда эли ха юм. Зарим айлай хүүгэд буряад хэлэн дээрэ хөөрэлдэхэнь эшхэбтэр, хэндэ хэ­рэгтэй юм гэжэ хэлэхэ байна. Хари хэлэнүүдые мүнөө үедэ шудал­хань шухала, буряад хэлэн хосор­жо, хэрэгсэлһээ гарантажа байна гэһэн һанамжанууд илангаяа залуу үетэнэй дунда дэлгэрэнхэй.

Зарим нэгэн жэнхэни түрэл хэ­лэеэ хүүгэдни мэдэжэ ябаг, шудалха ёһотой гээд арга шадал соогоо орол­доно. Жэшээлхэдэ, хотодо ажаһуудаг, хотын һургуулинуудта һурадаг хүүгэдээ түрэлхид һуралсалһаань гадуур буряад хэлэндэ һургахын тула түлбэритэ тусхай хэшээлнүүдтэ ябуулдагынь һайшаалтай. Түрэлхид, багша, үхибүүн гурбанай хоорон­дохи холбоо “һалаатангүй”, нэгэдэ­эд ябабал, дүн харагдахал һэн гэжэ һанахаар.

Хүдөөдэш, хотодош ажаһууһан бу­ряад үхибүүд юундэ “һ” үзэг хэлэлгэдээ зүб мүрөөр үгүүлжэ шаданагүйб гэһэн асуудал баһал толгойдо ороод­хино. Буряад хэлэн дээрэ шада яда уншабашье, уншахадаашье, хари хэлэн дээрэ уншажа байһантайл адли үгэнүүдээ ехээр хазагайруулжа, буруугаар (акцент) үгүүлэн уншаха­дань энеэхээршье, урмаа хухархаар­шье.

Улаан-Үдэ хотын юрэнхы бол­босоролой 49-дэхи дунда һургуулида мүнөө жэлэй Сагаалганда зорюулагдаһан “Баатар - 2018” урил­даанда хабаадагша хүбүүдые хара­жа, юунэй түлөө иимэ шэглэлээр энэ ажаябуулга эмхидхэгдэнэ юм гэжэ һанахаар байгаа. Тус һургуулида фа­культативна аргаар хэшээлнүүд ябу­улагдадаг. Сагаалган буряад арадай һайндэр хадань урилдааншье ёстой буряад хэлэн дээрэ үнгэргэгдэхэ ёһотой байгаа бэшэ гү. Өөр тухайгаа хөөрэхэ даабарида диилэнхи хубинь ород хэлэн дээрэ, зарим нэгэниинь “түл-мал” түрэл хэлэн дээрэ “тулма­ашалжа”, аргагүй ехэ хазагайруулга­тайгаар танилсуулгаяа дурадхаха­дань, халагшье гэжэ һанахаар байгаа. Асуудал-харюугай мүрысөөндэ баг­шань буряадаар асуухадань, үхибүүн ород хэлэн дээрэ харюусаад лэ байна. Эндэ түрэлхидэй хамһабаригүйгөөр харюусахань хэсүү байгаа. Юун­дэ энээн тухай иимэ тодорхойго­ор бэшэгдэнэб гэхэдэ, хотодошье ажаһуугаа һаа, буряад хэлэеэ үзэхэ гэбэл, хандасаяа нэгэ бага ондоо болгоо һаа, яадаг юм?! Багшана­рай ажалай үрэ дүн бодотоороо эн­дэл харагдаха байна бшуу. Хэзээшье энэ үзэгдэл бүхы һургуулинуудай мүнөөдэрэй байдалтай сасуулха­ар бэшэ аабза. Һуралсалай про­граммада оруулагдаһан буряад хэ­лэнэй хэшээлнүүдэй сагынь хэды үсөөлэгдэбэшье, дүршэл ехэтэй багшанарай мэргэжэлтэ оролдо­сын ашаар амжалтанууд туйлаг­даад лэ байдаг. Энэ талаар хотын һургуулинуудаар абаад үзэбэл, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые һуралсалай программада оруулхын тула һуралсалай эмхиин захиралһаа ба гэртэхинэй зүбшэлһөө дулды­дадаг. Һуралсалай түсэбэй ёһоор хотын зарим һургуулинуудта 2-9- дэхи, зарим тээ 5-9-дэхи классуудай һурагшад түрэлхи хэлэеэ шудалха аргатай. Долоон хоногой хугасаа­да 1-2 сагай туршада багша бүхэн һуралсалай стандартда үндэһэлэн, өөрын тусхай программа барим­талан хүдэлдэг болонхой. Зарим һургуулинуудта “Лик Бурятии”, “Культура Бурятии” гээд нэршэһэн факультативай ёһоор хэшээлнүүд үнгэргэгдэнэ.

Буряад хэлэеэ улам хүгжөөхэ та­лаар ажал хэгдэдэг, хэгдэһээршье. Һүүлэй үедэ буряад хэлэн дээ­рэ багашуулда зорюулагдаһан мультфильмүүд олондо һайшаагдана. Багашуулай, бултанайнь тани­даг гол геройнуудай үүргэ үхибүүдтэ өөһэдтэнь даалгахада бүри тааруу. Иигэжэ түрэлхи хэлэеэ багаһаа мэдэ­жэ, наадангаа гэхэ гү, хөөрэлдөөень абяатай болгоходоо, олон үгэнүүдые хадуужа абаха зэргэтэй.

Бандида Хамба лама Дамба Аю­шеевэй ударидалга доро эмхидхэгдэ­дэг “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн наадан һүүлэй үедэ буряад хэлэнэй урагшаа дабшан хүгжэхэ хэрэгтэ ай­хабтар ехэ нүлөө үзүүлнэ. Эндэ баг­ша, һурагша, гэртэхин гурбанай хоо­рондохи нягта холбоо, ажалай ябаса, мэргэжэлэй үрэ дүн элитээр хараг­дана бшуу. Түрэлхид үхибүүндээ хамһалсажа, хубсаһа хунарай тала­ар оролдолго гаргана. Мүнөөнэй үе сагта тааруулагдама аад, буря­ад маягаар оёгдоһон хубсаһаншье һаа, хүн зоной нюдэ хужарлуулдаг болоһониинь һайшаалтай. Дээрэ хэлэгдэгшэ дэлхэй дүүрэн сасаран тараһан буряадуудаймнай үндэһэн хубсаһаншье һаа хоорондоо илга­атай. Зүүн, баруун гэлтэгүй, нютаг бүхэнэй буряадуудай хубсаһан өөрсэ маягаар оёгдодог, өөрын онсо шэн­жэтэй байдаг шуу. Үхибүүд нааданда бэлдэхэдээ, тэрээндэ хабаадахадаа, эрдэм мэдэсэеэ үргэдхэхын хажууга­ар, юрын ажабайдалда үдэр бүхэндэ дайралдадаггүй тэрлиг, малгай, гу­тал, зүүдхэл гэхэ мэтые бодото дээ­рэнь һайн мэдэхэтэй, танихатай бо­лоно.

Һуралсалай жэлэй түгэсхэлдэ, майн 19-дэ 24-дэхиеэ үнгэргэгдэхэеэ байһан хэмжээ ябуулгада үргэн Бу­ряад ороноймнай олон аймагуудһаа һурагшад хабаадажа, эрдэм мэдэсэеэ шалгангаа дахяад суглархань. Хэдэн олон шэглэлээр эмхидхэгдэдэг на­адан олоной һонирхол татадаг бо­лонхой. Балшар наһанһаа түрэл хэ­лэеэ, арадайнгаа ёһо заншал мэдээд ябахада, хэндэшье, хэзээдэшье үлүү бэшэ ха юм. Элинсэг хулинсагайнгаа хэр угһаа даган сахижа ябаһан зан заршамые үхибүүн бүхэн өөртөө ха­дуужа абахадаа, үри хүүгэдтээ улам саашань дамжуулха, хөөрэн тайлба­рилжа үгэхэ аргатай байха бшуу.

Хүдөө һууринда хүгшэн аба эжытэеэ үндыһэн хүбүүхэн хотын сэсэрлигтэ ябадаг болобо. Уһан буряад хэлэтэй үхибүүн дары түргэн ород хэлэндэ һураа аабза. Нэгэтэ эжынь хүбүүгээ абахадаа: “Мүнөөдэр хэр үдэрөө үнгэргэбэш, юу хээбта?”- гэжэ асууба.

- Наадаали, хонешно, би бэшэ юу хэхэ хүмбиб! – гээд тэрэнь ехэл томоотойгоор холимол хэлэн дээрэ урдаһаань харюусаадхиба.

Анна Огороднигой гэрэл зураг