​Ой модо отолходо олзотой гү?

«Ажал хэхэ – ама тоһодохо» гэжэ урданай буряадууд дэмы хэлээгүй аабза. Хүдөөдэ ажабайдал хүндэ гэжэ мэдээжэ. Теэд муугаа дараад, һайнаа үргөөд ябагты гэжэ эжы абынгаа заабари бэелүүлдэг бэрхэшүүл хонгор һайхан Хори аймагта олон байна. Мүнөөдэрэйнгөө дугаарта бидэнэр энэ аймагай олзын хэрэг эрхилэгшэд тухай тодорхойгоор хөөрэхэмнай.

- 2016 он бараг жэл байгаа гэжэ мүнөө би хэлэхэ байнаб. Түсэбөөр хараалагдаһан хүдэлмэриеэ ёһо гурим соонь бүтээгээбди. Мүнөө бидэ хэндэшье үригүйбди. Иимэ эрхэ байдалда бидэ Буряад Уласай Засагай газарай тушаалта нюурнуудта, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамалнуудта баярые хүргэнэбди. Ушар юуб гэхэдэ, гүрэнэй хүтэлбэринүүдые бэелүүлхэдэмнай, бюджедэйшье талаар үндэр тушаалтад мандаа һайса туһалһан байна, - гэжэ Хори аймагай засаг дарга Юрий Ширабдоржиев хөөрэнэ. 

Мүнөөнэй сагта хүдөөдэ бага хэмжээнэй олзын хэрэг эрхилэгшэдые мүнгэ зөөреэр дэмжэхэдэ үрэ дүнтэй байна. 

Барилгын модоор баян 

Хори аймагай Тээгдэ нютаг. Эндэ аймагай тон залуу олзын хэрэг эрхилэгшэдэй нэгэн ажаһуудаг. Тэрэ Цырен Чимитов гэжэ нэрэтэй. Нёдондо тэрэ үмсэдөө модо хюрөөдэдэг түхеэрэлгэтэй боложо, барилгын модо бэлдэжэ захалаа. Мүнөө тэрэнэй хүтэлбэри доро 10 эрэшүүл хүдэлнэ. Табаниинь пилорама дээрэ хүдэлнэ, бусад эрэшүүлынь - ойдо үнжэнэ. Бэлдэһэн модоёо барилгашадтай хэлсээ баталаад, тэдэнэртээл худалдана. Тээгдын олзын хэрэг эрхилэгшын бэлдэһэн модоор Улаан-Үдэ хотодо гэрнүүд баригдана. 

- Ойдо модо отолно гэжэ дуулахадаа, заримашуул атаархаадшье абадаг. Үнэн дээрээ ажалынь аргагүй хүндэ. Алишье талаараа шадамар байха хэрэгтэй бшуу. Хүлһэншэдэйнгөө ямар нэгэ шалтагаанаар ажалдаа гараагүй һаань, тэрэнээ өөрөө орлохо хэрэг гарадаг. Түмэр түдэгынгөө эбдэрхэдэ, баһа өөрөө заһаха ушарнууд болодог. Хүдэлмэришэдэйнгөө үдэр бүхэндэ хэхэ ажалтай байхын тула модо бэлдэлгын түсэб зүбөөр зохёохо шухала, - гэжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ Цырен Чимитов хөөрэнэ. 

- Хори аймагай 80-һаа ехэ хубинь ой, тужа, тайга эзэлнэ. «Забайкаллес» гэжэ абарга компаниин хүдэлдэг байхада, жэлэй туршада Хори аймаг 1 сая кубометр барилгын модо бэлдэжэ, наймаалдаг байгаа. Мүнөөнэй байдал харахада, жэлдээ бидэнэр 500 мянган кубометр модо бэлдэхэ аргатай байнабди. Нютагаймнай хүдэр эрэшүүл модо унагаахадаа бэрхэнүүд. Хюрөөгөө үргэлөөд, модо тайрахынгаа хажуугаар сагай эрилтэнүүдтэ харюусама томо-томо машинануудые хэрэглэжэ һуража байна. Модоёо болбосоруулхадаашье шэнэ оньһонуудые хэрэглэжэ эхилэнхэйбди, - гэжэ Хори аймагай засаг дарга Юрий Ширабдоржиев хөөрэнэ. 

Хоншуухан үнэр хамартамни 

Хоншуухан үнэртэй нютагай хилээмэн Улаан-Үдэһөө ерэһэн һэбхи хилээмэнһээ сохом дээрэ гэжэ Юрий Бальжинимаев Тээгдэ нютагта ажаһуудаг бусад зонһоо тон түрүүн ойлгоо ха. Тиимэhээл тэрэнэй найман жэлэй саана эхилһэн хэрэг хүдөөдэ хүл дээрээ хүсэд гараба. Тээгдын хилээмэн амтатай, шэмэтэйшье байна гэжэ нютагай зон хэлсэ- хэлсэһээр, алдар суунь Хүрбын үргэн голоор дүүрэн тараа. Хүн гээшэ пеэшэнһээ мэнэ гараһан халуухан хилээмэндэ мээхэй ха юм. Юрий Бальжинимаевай хилээмэн болон талхаар баригдадаг бусад зүйлнүүд эртэ үглөөгүүр пеэшэнһээ гаргагдаhаар, дары нютаг нютагуудта ябуулагдана. Нютагайнгаа зониие хилээмээр хангаха гэжэ шиидэһэн Юрий Бальжинимаевта Хори аймагай олзын хэрэг эрхилэгшэдые дэмжэдэг жаса туһалаа. 

- Эхин дээрээ юу, яагаад хэхэеэ хүсэд мэдээгүй байгааб. Хилээмэ баригшадтай хэдэн янзын хилээмэнһээ эхилээ бэлэйбди. Арад зомнай али хилээмэндэмнай үлүү дуратай байнаб гэжэ сагай ябаса харуулаа. Һаядаа торт баридаг цех байгуулхамнай. Байра бии. Торт үйлэдбэрилхэ оньһон хэрэгсэлнүүдые худалдажа абаха хэрэгтэй. Һанаһандаа хүрэхэл юм бэзэбди, – гэжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ Юрий Бальжинимаев байһанаараа хубаалдана. 

Тээгдэ тосхон «Дээдэ-Хүрбын» һомоной мэдэлдэ ородог юм. Тус hомон залуу даргатай. Залуушуул нютаг руугаа бусаха хүсэлтэй боложо байна гэжэ Амгалан Гончикдоржиев тэмдэглэнэ. Залуу хүн хүдөө нютагаа бусахадаа, сагтаа тааруу, нютагайнгаа нэрэ алдар үргэһэн удхатай шэнэ бодолнуудые нэбтэрүүлжэ захална.

- Сэхыень хэлэхэдэ, мүнөө дээрээ хүдөөдэ ажаһуудаг зомнай ойдо модо бэлдэхын ашаар үл залганал даа. Залуушуулай олонхинь пилорама дээрэ ажаллана. Хара ажалһаа далтирдаггүй, доро зүрхэтэй хүнүүд хүдөөдэ ажалгүйдэхэгүй, - гэжэ «Дээдэ- Хүрбэ» һомоной дарга Амгалан Гончикдоржиев лаблана. 

Мүнгөөр баян һаа, наашалагты! 

Хүрэнгэтэниие Хори ерүүлхэ зорилготой хүдэлмэридэ аймагай захиргаан гол анхаралаа хандуулна. Тиин мүнөө дээрээ ганса хүдөө ажахын һалбарида хүрэнгэтэнэй аяар долоон талмай байгуулагданхай. Мал үдхэхэ хэрэгые ута мүнгэтэй баяшуул дэмжэхэ ехэл дуратай байна. Хизаарлагдамал харюусалгатай «Худакский» болон «Рассвет» ниигэмүүд бусадта орходоо, хүл дээрээ гаранхай. 

- Худалдаа наймаанай «Надежда» байшантай бидэ табан жэлэй туршада эб хамта ажалланабди. Хүдөөгэй малшанда хотын найдамтай нүхэр тон хэрэгтэй. Тэдэнэй һомолһон мүнгэнэй ашаар хүгжэхэ шатанууднай һураггүй үргэн, түргэншье болоно, - гэжэ хизаарлагдамал харюусалгатай «Рассвет» ниигэмэй захирал Михаил Михайлов тайлбарилна. 

- Урдань бидэ гансал һаамхай үнеэдые баридаг һэмди. Мүнөө сагта мяхалиг үүлтэрэй мал баряашань дээрэ болоо. Манай нютагай эрхэ байдалда герефорд үүлтэрэй мал тааруу. Тиимэһээ тэдэнээ бүри олон болгохомнай. Даб дээрээ герефорд үүлтэрэй 200 лэ толгойтой байнабди. 500 толгойдо хүргэхэ һанаатайбди, - гэжэ хизаарлагдамал харюусалгатай «Рассвет» ниигэмэй захирал орлогшо Татьяна Рассадина хөөрэнэ. 

«Надежда» байшанай түлөөлэгшэдэй табан жэлэй саана Хори аймагта ажаллаха зорилготой ерэхэдэ, газаршье абахадань, саарһа дансануудаашье бүтээхэдэнь, аймагай захиргаанай талаһаа ямаршье түбэг байгаагүй. Ажал хэхэ хүндэ тон зохид байдал нютагай засаг зургаан байгуулаа бшуу. 

- «Надежда» байшанда гэжэ бидэ хоёр мянга табан зуун гектар ургасатай газар таhалжа үгөөбди. Тэрээнэймнай ашаар нютагаймнай малшад табан зуун толгой бодо малтай болохомнай гэжэ бэеэ зэһээд байна. Хүрэнгэ нэбтэрүүлхэ арга шадалтай зониие би үшөө дахин Хори аймаг руу уринаб. Аймагтамнай ерэжэ хайрлагты! Манай талаһаа ямаршье түбэг һаад таанадта үзүүлэгдэхэгүй. Манай газар дээрэ ажана түбшэн хүдэлхынтнай тула аятай зохид байдал тандаа саашадаашье зохёохобди, - гэжэ Хори аймагай захиргаанай засаг даргын орлогшо Владимир Ильков мүнгэ зөөритэй уладта хандана. 

Бүмбэр сагаан хонид минии, мэндэ амар! 

Хизаарлагдамал харюусалгатай «Худакский» ниигэм 2015 оной август һарада байгуулагдаа. Мүнөө тэндэхи хонишод 600 толгой агын шэрүүн нооһотой хонидые харууhална. Энэ үүлтэрэй хонид гээшэ аргагүй бүхэ голтой. Зуншье байг, үбэлшье болог – тэдэнэр бэлшэжэ, дайдын һахал арьбан гэжэ дураараа эдеэлээд, тобир тарганууд ондо ородог. Хори аймагта һүүлшын хоёр зун ган гасуур тудаа, харин үбэлдөө жабар үбгэн хэниие гамнаха бэлэй. Хэды тиигэбэшье, агын хонидой нэгэнииньшье хосороогүй. 

- Би өөрөө Агын хүнби. 2015 оной декабрь hара соо би иишэ ерэжэ, ажалда орооб. Жэл гурба һара хүдэлжэ байнаб. Мянган толгой хони харанаб. Гараа хабсараад һууха сүлөө хонишодто байдаггүйл даа. Хонидоо үхүүлжэ болохогүй. Энэ жэл һайн гарасалдабабди. Агын хонидые уһалхамни, тэдээндэ үбһэ үгэхэмни гэжэ бэеэ зобоолтогүй, нилээд шэрхи амитад байна, - гэжэ хизаарлагдамал харюусалгатай «Худакский» ниигэмэй хонишон Амгалан Дондоков лаблана. 

Анна хани нүхэртэеэ Амгалан Дондоков хониной гүүртэдэ түбхинэнхэй. Ажахын мэргэжэлтэд тэдэнэртэ гэр, бани, хониной хорёо, хото барижа үгөө. Зайн гал оруулаа. Уһатай болгоо. 

- Мүнөө дээрээ энэмнай тон түргэн хүгжэжэ байһан талмайнуудай нэгэн гээшэ. Мүнгэ һомолһон зомнай 2020 он болотор 5000 толгой хонитой болгохо түсэб зохёонхой. Бүхыдөө Хори аймагта хүрэнгэтэнэй 7 талмайтайбди. Тэдэмнай хэдэн шэглэлээр хубаардаг ааб даа. Хонин ажахынууд, бодо мал үдхэгшэд, ургаса, ногоо ургуулагшад, тахяа баригшад хүрэтэрөө байха, – гэжэ Хори аймагай захиргаанай хүдөө ажахын хүтэлбэриин дарга Виктор Хабитуев хөөрэнэ. 

Агын хонишод Баруун-Хасууртада бата бэхеэр түбхинэһэнэй ашаар хонидоо улам олон болгохонь ойлгосотой. 

- Нёдондо болоһон ган гасуурһаа боложо, хохидолдо ороно гүбди гэжэ ехэл айжа байгаабди. Аймагтамнай хэрэгтэй ниитэ тэжээлэй 80 хубииень хуряагаа һэмди. Бурхан хаража, үбэлдөө дулаан, саһан бага байба. Ехэнхи малнай иимэ байдалда бэлшээд, хоолойгоо тэжээнэд. Малаа олон болгохо хараатайбди. Бодо мал 30 мянганда хүрэхэнь. Хонид 30 мянганһаа сохом олон болонхой. 3500 толгой адуутайбди. Манай малшад, үнгэрхэдөө, һарлагуудые Хоридоо баряад туршана, - гэжэ Хори аймагай захиргаанай дарга Юрий Ширабдоржиев малай үбэлжэлгын хаһа дүнлэбэ.