​Тарбагатайн талада болоһон найрһаа

Бадмахан сэсэг ягаараад,

Баруунхан Асам һанагдана.

Байтараа досоом дулаараад,

Балшархан наһам һанагдана.

Эрдэни шулуун ялалзаад,

Элхихэн голни харагдана.

Эльгэлэн досоом дурсагдаад,

Эжым, абам һанагдана –

гэһэн хизаар нюта­гаа шэнжэлэгшэ Дан­зан Дагбаевай үгэ дээрэ бэшэгдэһэн дуун Загарай аймагай Тарбагатай гэһэн бага һууринда дүтэлхэ бүримнай эзэлүүдгүй досоо зэдэлэн, сэдьхэл долгилу­улна. Харгын зүүн тээ, хо­лошог нэмжыһэн шэлэнүүд суута Аса гээшэнь ха юм даа. Харин ажахын тараха­да, абар-табар үлэһэн арба­ад гэрнүүд анхан үеын ажа­мидаралнай таһалдаагүй гэһэндэл, Тарбагатайн уу­дамай баруун талада тоб­хойлдоно. Зэргэ таһараагүй сэрэгшэд аа гү гэхээр.

Үнэхөөрөөшье, шэнэ са­гай долгиндо һэжүүлэн, он­доо тээшээ ябашоогүй айл­нууд урдынгаа бэлигтэнэй үлгы зандаа мэтэ. Буряадай мэдээжэ хүбүүд Ч-Д. В. Ендо­нов, К. Д. Дагбаев, Д. Д. Дагба­ев өөр өөрынгөө сагта ню­таг эблэлээ хүтэлжэ, Чимит Цыдендамбаевай нэрые ходо үргэжэ ябаа. Энэ уда­ашье нютагай хүндэтэ эр­хэтэн, Буряад Уласай габья­ата инженер В.Р.Уржумов ороной ниислэл Москва хотоһоо айлшалжа ерэнхэй, энэ хэмжээ ябуулгада хаба­адалсажа байба.

Нэн түрүүн соёлой бай­шанда Чимит Цыдендам­баевта зорюулагдаһан Ду­расхаалай самбар нээгдэбэ. “Верхнеилькинское” сомо­ной дарга А. А. Спирин, засаг даргын орлогшо А. Д. Ми­тыпов, В. Р. Уржумов гэгшэд самбар нээлгын ёһололой үедэ үгэ хэлэбэ.

- 1937 ондо Чимит Цы­дендамбаевай түрүүшын шүлэгүүд “Буряад-Монго­лой үнэн” сониндо толи­логдоо һэн. 1940 ондо “Эхэ оронойм үдэрнүүд” гэһэн түрүүшынь ном “нара ха­раа”. Тэрэ гэһээр лэ зо­хёохы замдань зогсолто байгаагүй. Тоонто нютагаа магтаа даа, олон шүлэгүүд соогоо. “Буряад басаган” гэһэн туужыень, “Банза­рай хүбүүн Доржи”, “Түрэл нютагһаа холо” гэһэн рома­нуудыень үе-үе болоод лэ шэнээр уншажа байдагби. Гүрэн түрэмнай зохёолшын ажалые үндэрөөр сэгнээ. Ажалай Улаан Тугай орде­ноор шагнагдаһаниинь – дээдын зэргэ һэн. Буряадай Уран зохеолшодой холбоо­ной зүгһөө Юрий Ишиевич Будаев, Матвей Рабданович Чойбонов гэгшэд хэдэ да­хин ерэжэ, тэбхэр ойнуу­дынь тэмдэглэлсэһэн юм, - гэжэ Владимир Ринчинович хөөрэбэ.

- Загарайнхид уран зо­хеолшын нэрые мүнхэлхын тула шата шатаар ажалаа ябуулжа байнхай. 2015 ондо аймагай номой сан Чимит Цыдендамбаевай нэрэмжэ­тэ болгогдоо һэн. Нилээн ехэ бэшэмэл болон видео-мате­риалнууд нөөсэлэгдэнхэй, - гэжэ Загарай аймагай за­хиргаанай толгойлогшын орлогшо А. А. Митыпов тэм­дэглэбэ.

“Верхнеилькинское” со­моной дарга А. А. Спирин үгэ хэлэхэдээ, олон суу­та хүнүүд Тарбагатайһаа гараһан, үшөөшье гара­ха байха гэһэн найдалаа мэдүүлээ.

Талын сэсэгүүд мэтэ...

Эрхирэг һууринһаа ерэһэн “Аялга”, Ташаланай “Любавушка” ансамбльну­уд һайндэрые һайханаар шэмэглэбэ. Һүүлэй һүүлдэ зал соо һууһан зон хоолой ниилүүлэн эдэ дуушадтай дуулалсажа һуугаа. Эхэнэр хатаршадай бүлэгэй бэли­гээ харуулһанай удаа Лари­са Александрова “Буряад басаган” гэһэн туужаһаа байгаали зураглаһан хэһэг сээжээр, уян уринаар уншажа, олоной эбтэй аль­га ташалганда хүртэбэ. Һургуулиин һурагша Александр Васильев “Тарба­гатайн почтальон” гэһэн Ч. Цыдендамбаевай шүлэг уран гоёор уншаба. Буряад орон соогоо үнинэй суута Ц. Ц. Батуровагай хүтэлбэрилдэг “Тоонто” ансамбли­ин гэшүүд уран бэлигээ ялас гүүлэжэ, олоной сэдь­хэлдэ урмашал, зоригжол түрүүлбэ.

Һонинуудтайгаа хубаалдаба

Һайндэрэй ёһололдо ха­баадагшадай заримтай ами амяараа хөөрэлдөө һэмди.

Суута сумоист Анато­лий Михахановай эжы, Буряадай габьяата эконо­мист Дулсан Бадмаевна:

- Эжын талаһаа энэ нютагһаа гарбалтайбди. Найр нааданай болоходо, нэгэшье алдангүй ерэдэг­бди. Хүбүүмни Японһоо амаршалба утаһаар, иимэ ёһололдо хабаадажа байһандам. Мүнөө Анато­лий дэлхэй дээрэ эгээл хүндэ шэгнүүртэй сумо­ист гэһэн нэрэтэй болон­хой. Шэгнүүрынь 276 ки­лограмм. Хээли соогоо байхадань, Эрхүү талаһаа, нүхэрэйм талаһаа угайм­най үбгэжөөл “Урдымнай баатар Загша ерэхэнь” гэжэ хэлэһэн юм. Бэеэр тиимэшье томо бэшэ би нарайл­ха тээшээ 60 гарадахи хэм­жээнэй хубсаһа үмдэдэг болошоһон хүм. Мүнөө Ана­толиингоо мэндые буряад угсаатандаа буряад хэблэ­лээр дамжуулан хүргэхэ ар­гатайдаа баяртайб.

Хара-Шэбэрэй Агван Доржиевай нэрэмжэтэ му­зейе даагша Х. Ч. Цыдып­доржиева:

- Һүүлэй үедэ Агван До­ржиевай субарга болбосон түхэлтэй болгообди, хашаа хорёоень шэнэлээбди. Хам­ба лама Дамба Аюшеевэй даабаряар Шулуутайн да­санай шэрээтэ ажалдам­най анхарна, туһа хүргэнэ. Нютагайнгаа аршаанай һаба урасхалынь сэбэр­лэжэ, аятай тааруу болго­обди. Удангүй аршаанаа шэнээр нээлгые ёһолол үнгэргэхэмнай.

Буряадай габьяата ин­женер В .Р. Уржумов:

- Дүшэн долоон жэлдэ авиазоводто ажаллааб. Ал­бан хэрэгээр Чили, Перу, Ка­нада, бусадшье оронуудаар, хамта дээрээ 16 гүрэнөөр ябаа һэм. 71 наһатайдаа пенсидэ гарааб. Гэр бүлын байдалаар Москва хотодо ажаһууха баатай болоһомби. Адиса басагамни Московско областиин Экономикын яаманай ахамад бухгалтер, Туянамни – медицинын эр­дэмэй кандидат. Зээнэрээ харалсажа туһалнаб. Чимит Цыдендамбаевичай ойдо хабаадуулжа, нютагаа ерэ­эб. Баян даа, манай Буряад орон бэлигтэй зоноороо. Чимит Цыдендамбаев мэтэ хүнүүд урган гаража байг лэ гэжэ үреэнэб.

Зэдэдэ һайндэр үнгэргөө һаа...

Буряадай сэхээтэнэй зүгһөө уран зохеолшо, Бу­ряадай Гүрэнэй шангай лауреат Д-Н. С. Сультимов эгээл түрүүлэн үгэ хэлэ­хэдээ, Чимит Цыдендамбаевай хэмжээндэ хүрэхэ уянгата найруулгатай, уян гоё, баян хэлэтэй прозаик манай литературада үгы гээд мэдээжэ гэбэ. Иигэжэ хэлэһэнээ баталжа, зохёол­нууд сооһоонь баримтануу­дые дурдаба. Тарбагатайһаа урган гараһан түрүү зониие дурсаба. Илангаяа радио- дамжуулганууд соо Чимит Цыдендамбаевай, Данзан Дагбаевай, бусадайшье зо­хеолнуудые дэлгэрүүлхэ талаар оролдолго гар­ганаб, энэ хүдэлмэреэ үргэлжэлүүлхэб гэжэ най­дуулба.

Республикын мэдээсэлэй түбэй редактор, сурбалжалагша, уран зохеолшо Н. Ч. Шабаев, Үндэһэтэнэй номой сан­гай ахамад библиоте­карь, Буряадай Уран зо­хеолшодой холбооной гэшүүн Р. Г. Батомункуева, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай зүгһөө “Бай­гал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ Г. Х. Базаржапова-Дашеева удаа дараалан үгэ хэлээ.

Зэдын талада, “Банза­рай хүбүүн Доржи” гэһэн романай үйлын болоһон Сарабда хадын хормойдо М. Чойбоновай үүсхэлээр бодхоогдоһон Доржи Бан­заровта хүшөөгэй дэргэдэ загарай-зэдынхин золго­жо, хамтын найр үнгэргөө һаань, одоол гоё бэшэ һэн гү? Уран зохеолшын урда хамтын үриеэ иигэжэ түлэхэ һэн гүбди? Классигай гол номуудые шэнээр барлан хэблэхэ саг хүрэжэ ерэнхэй, хамсыгаа шуулган хэзээ за­халха хаб? Иимэрхүү бодолнуудай имагтал энэл газар­та толгойдо ороһониинь ойлгосотой бэзэ.

Чимит Цыдендамбаевай угые үргэлжэлүүлжэ ябаһан аха дүүнэрэйнь хүбүүд, ба­сагад өөһэдынгөө хубита энэ хэмжээ ябуулгада оруу­лаа юм. Уран зохёолшын аха Шоймпол Цыдендамбаеви­чай зээ басаган, Яруунын эрдэм болбосоролой управ­лениие даагша И. Ш. Тыш­кенова, Шоймполой зээ хүбүүн Зоригто Баирович, дүү хүбүүнэйнь – Цырен­доржи Цыдендамбаевичай хүбүүн Б. Ц. Цыдендамбаев гэгшэд түрэл гаралайнь зүгһөө сугларһан зондо ба­яраа мэдүүлээ.

...Бусалгандамнай Тар­багатайн тала үргэлжэдөө сэсэг набшаараа даллан долгилжо, агууехэ хүбүүн тухайгаа дурсалгаяа нан­гинаар бөөмэйлэн хадагал­жа байһанаа мэдүүлһэндэл үзэгдөө һэн.