​​Хүүгэд баян ургаса абана

Үзэсхэлэндэ табигдаһан зүйлнүүд

Зүблэлтэ засагай үедэ һургуули бүхэн огородой эдеэ болон алим жэмэс тариха өөрын газартай байдаг һэн ааб даа. Һурагшад багшанартаяа хабартаа элдэб янзын ургамалнуудые таряад, бүхэли зунаараа хүдэлжэ, намартаа ургасаяа хуряажа, үбэл дүүрэн амаа тоһодогшо бэлэй. Мүнөө энэ һайхан заншал дахяад һэргээгдэжэ байнхайшье һаа, даб дээрээ нэгэ гарайнгаа хургануудые даран тооломоор тон үсөөн һургуулинуудта иимэ ажал ябуулагдана.

Хоёр жэлэй саана – хооһон талмай, мүнөө – баян ургасын дэбисхэр

Һаяхана Улаан-Үдэ хотын Дээдэ Онгостойдо оршодог 28-дахи санаторно интернат һургуулида “Һургуулиин дэргэдэхи газар дээрэ һургалгын-туршалгын, шэнжэлэлгын ажал эмхидхэлгэ” гэһэн сэдэбээр уласай семинар үнгэрбэ. Хэмжээ ябуулгада Буряадай һургуулинуудай захиралнууд, орлогшонорынь, багшанар, һургуулиин дэргэдэхи талмайнуудай хүтэлбэрилэгшэд хабаадажа, иимэ ажал эмхидхэн бэелүүлхэ талаар 28-дахи интернат һургуулиин баян дүй дүршэлтэй танилсаа, һанамжануудаараа хубаалдаа. Гадна Болбосоролой болон эрдэм ухаанай, Хүдөө ажахын яамануудай, мүн тиихэдэ Болбосоролой бодолгын уласай дээдэ һургуулиин түлөөлэгшэд айлшаар буугаа юм.

28-дахи интернат һургуули хоёрхон лэ жэлэй саана ургамалнуудые тарижа эхилһээр, мүнөө хахад гектар шахуу талмай дээрэ янза бүриин огородой эдеэ, алим жэмэсүүдые ургуулдаг болонхой. Эндэнь хартаабхаһаа эхилээд, үхэр нюдэн болотор хамаг юумэн хуу бии хэбэртэй. Эм домто ургамалнуудшье харагдана. Үнгэрхэдөө, танигдаагүй нэрэтэй жэмэсүүд таряатай. Теплицэнүүд болон парнигууд соо перецһээ эхилээд, дулаанда дуратай ургамалнууд пэгшытэр урганхай. Тээ саанаханань хүйтэнһөө айдаггүй морхооб, свёклонуудай грядкануудшье жэрылдэнэ. Энэ хадаа үхибүүдэй оролдосотой ажалай үрэ дүн гээшэ. Тэдэ Елизавета Бадмаевагай хүтэлбэри доро хүдэлдэг байна.

Һургуулиин захирал Цырен Базаровай онсолһоор, гол түлэб һурагшадтаа эрдэм мэдэсыень бодото байдал дээрэ хэрэглүүлхын тула иимэ ажал ябуулагдажа эхилээ. Өөрын гараар ургамал ургуулаад, байгаалиин үзэгдэлнүүдые адаглажа, үрэһэнһөө ургамалай бултайхые, түрүүшын үрын монсойхые харахада, ном соо уншаһанһаа ондоо ха юм даа.

“Һаял энэ ажалаа захалжа байхадаа, үрэһэ газарта булажархихадал, бэлэхэнээр ургашаха шэнгеэр һанааб. Үнэн дээрээ тиимэ бэшэ байшоо. Нилээд ехэ оролдолго хэрэгтэй, - гэжэ Цырен Раднаевич хэлээ. - Мүнөө бидэ хоёрдохи семинараа үнгэргэнэбди. Айлшадтаяа дүй дүршэлөөрөө хубаалдажа, һанамжануудаараа андалдажа байһандаа баяртайбди”.

Һургуулиин дэргэдэхи талмай алишье талаараа туһатай

Захиралай орлогшо Любовь Цыренжапова сугларагшадта “Һургалгын-туршалгын газар – хэшээлэй болон хэшээлһээ гадуур ажал ябуулга бэелүүлгын талмай” гэһэн элидхэл дурадхаа. Һургуулиин дэргэдэхи талмай олонхи хэшээлнүүдэй программануудаар хараалагдаһан шадабари олголгын лаборатори болонхой. Ургуулһан ургамалнууд үзэсхэлэнгүүдтэ табигдадаг, үхибүүдтэ харуулан ойлгуулхын тула хэшээлнүүдтэ хэрэглэгдэдэг, туршалганууд болон шэнжэлгэнүүд хэгдэдэг. Эндэ биологи, физикэ, хими, географи, технологи, окружающий мир гэһэн хэшээлнүүдые үнгэргэхэдэ, ехэ зохид, аша үрэтэй. Һурагшад шудалһанаа бодото байдалда туршажа үзэхэ, мэдэсэнүүдээ бэхижүүлхэ, үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ аргатай юм.

Хүүгэд байгаалитай сэхэ харилсана. Энэнь юунһээшье сэнтэй. Юуб гэбэл, тус һургуулида барагшаг түхэлнүүдэй туберкулёзтой 3-15 наһатай үхибүүд элүүржүүлэгдэдэг байна. Балшар наһанһаа газартай носолдоһон хүүгэд нилээд борложо, бэе тамирынь шанга байдаг гэжэ мэдээжэ. Мүнөө эндэ бүхыдөө 180 һурагшад болон 60 багашуул тоологдоно. Тиин тэдэ элүүржүүлэгдэхэһээ гадна байгаалияа сэгнэжэ һурана, ажалда дүршэнэ гээшэ.

Любовь Бадмацыреновнагай онсолһоор, Арадай Хуралай һунгамал Анатолий Кушнарёв һургуулиин зүбшэлэгшэ юм. Тэрэ ходо ерэжэ, эдир таряашадтай харилсажа, мэргэн зүбшэлнүүдые үгэжэ байдаг. Һургуулиин үүсхэлые түрэлхидшье бүри мүһэн дэмжэжэ, зунай ажалда хүүгэдтэеэ хамта эдэбхитэйгээр хабаададаг.

Дүй дүршэлыень бусад һургуулинууд халажа абахаар бэлэн

Семинарай үедэ айлшадта үзэсхэлэн дурадхагдаа юм. Огородой баян ургаса, дабһалһан үгэрсэһээ эхилээд, элдэб янзын эдеэтэй шэлнүүд, шанаһан алим жэмэсүүд одоол элбэг даа. Айлшад энээндэнь ехэ гайхаа. Һүүлдэ тэдэ һургуулиин дэргэдэхи талмайгаар ябажа, хахад гектар газарыень урагша-хойшоо нилээд хэмжээ, өөрынгөө гараар иимэ һайн ургаса ургуулжа шадаһан һурагшадһаа зүбшэлнүүдыешье абажа байгаад һэн.

Семинарта хабаадаһан айлшад

Захаамин аймагай Сахирай уран һайханай шэглэлэй интернат һургуулиин захирал Намжилма Абидуевагай тэмдэглэһээр, тэрэ энэ семинарта зорюута хабаадахаяа ерээд, энэ-тэрэ юумэ ухаандаа хабшуулжа, дүй дүршэлыень халажа абан, һургуулидаа иимэ талмай һэргээхэ хүсэлтэй.

“Үнэхөөрөөшье, һургуулиин дэргэдэхи талмайнуудые һэргээхэ хэрэгтэй гэжэ тоолоноб. Нэгэдэхеэр, һурагшадай өөһэдынгөө тариһан эдеэ хоол эдихэдэ, түлбэринь доошолхо. Хоёрдохёор, тэдэ ажал хэжэ һураха, бэеынь тамир һайжарха. Ажал хэһэн хүн хэзээшье гэдэһэеэ үлдэхэгүй гэжэ ойлгохонь баһал шухала, - гэжэ Намжилма Борисовна һанамжаараа хубаалдаа. – Мүнөө нютагаа ошоходоо, багшанартаяа, һурагшадтаяа хөөрэлдөөд, түсэб табижа, хабартаа газар дээрээ ажал хэжэ эхилхэ һанаан байна. Түрүүшэгээр ганса сэсэгүүдыешье таряад, ямар сэсэг бэ, яагаад тарихаб, ургуулхаб гэжэ дүршэһөөр, саашадаа ажалаа үргэдхэхэдэ болохо ха юм”.

Захааминай гажалта заһалгын интернат һургуулиинхид багахан талмай дээрээ газараа элдүүрилжэ, тон хэрэгтэйгээ таридаг байна. Захирал Екатерина Гармаевагай хэлэһээр, тэндэнь үгэрсэ, помидор, морхооб, хартаабха, укроп ургадаг. Үгэрсэеэ дабһалжа, бүхэли үбэлөөрөө рассольник шүлэндэ хэрэглэдэг. Харин хартаабхань гансал сентябрь һарада хүрөөд, октябрь соо худалдажа абадаг юм. Энэ һургуулида 2005 онһоо хойшо иимэ ажал эрхилэгдэнэ. Зүгөөр газарынь багадажа, ехээр тариха аргагүй. Тиигэбэшье морхооб, свёклынь ургаса бүхэли жэлдээ хүрэдэг. Хэрбээ газараар элбэг һаа, ехээр тарижа, хүүгэдэйнгээ эдеэнэй түлбэри багаханааршье һаа доошолуулха һэмди гэжэ захирал халаглана һэн.

Буйлуулһанаа хэрэглэхэ гэбэл, шалгалта гараха шухала

Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай тусхай болбосоролой ба интернадай түхэлэй эмхи зургаануудай таһагай дарга Доржо Фроловой онсолһоор, үзэсхэлэндэ дэлгэгдэһэн эдеэ хоолой зүйлнүүдээр һурагшадаа хооллуулхын тула тусхай шалгалтануудые гаража, зүбшөөрэл абаха шухала гэжэ һануулаа. Үнэхөөрөөшье, оройдоол хоёр жэлэй саанахи хооһон талмайе мүнөө иимэ гоё сэсэрлиг, огородойэдеэнэй үргэн ехэ талмай болгожо шадаа хадаа, уданшьегүй бүри ехээр хүгжэжэ, ургасаяа, буйлуулһан эдеэгээ наймаандашье табижа магадгүй.

“Мүнөө бидэнэй амталһан эдеэ хоолой зүйлнүүд, жэмэсэй унданууд, сай ехэ амтатай байгаа. Зүгөөр гол шухалань гэхэдэ, эдэмнай ямаршье муу һайн холисогүй, бэедэ һайн нүлөөтэй, сэбэр эдеэн болоно. Һургуулинуудтамнай иимэ талмайнууд олошорбол, хүүгэдтэмнай алишье талаар туһатай байха һэн. Ажал хэрэгүүдтэтнай амжалтануудые хүсэнэб”, - гэжэ Доржо Гундынович хэлээ.

Эдир шэнжэлэгшэдэй туршалгануудһаа

4-дэхи ангиин һурагшад энэ зун теплицэ соо 9 янзын перец тарижа, бүхэли зунаараа тэдэнээ бөөмэйлөө юм. Тиин “Воловье ухо” гэһэн янзын перец тон томо үрэ үгэдэг, “Калифорнийское чудо” янзань эгээл үрэжэлтэй, харин “Грек” янзын перец бусадһаа онсо түхэлтэй гэжэ тобшолһон байна. 8-дахи ангиин һурагша Илья Зарубин олон жэлдэ ургадаг сэсэгүүдые шэнжэлжэ, манай уларилда тон тааруу сэсэгүүдые элирүүлээ. 6-дахи ангиин һурагша Юра Кишиктуев үгэрсэ ямар үтэгжүүлгэдэ дуратайб гэжэ мэдэхэ болоо. Тиин элдэб янзын үбһэ ногоо суглуулжа, уһан соо эһээхэдэ, миинтэшье, ехэ һайншье үтэгжүүлгэ болодог байна. 4-дэхи ангиин һурагша Артём Галсанов мүнөө хартаабха шэнжэлээ, ерэхэ жэлдэ ажалаа үргэлжэлүүлхэ түсэбтэй. Иигэжэ хүүгэд өөһэдынгөө хүсөөр шэнэ мэдэсэнүүдтэй, дадал шадабаринуудтай болонол даа.

Һурагшад хэһэн ажал тухайгаа хөөрэжэ үгөө

28-дахи санаторно интернат һургуулиин дурадхаһан гэрэл зурагууд