​Митуп Шагдаровай гэрэлтэ дурасхаалда

Гансашье Буряад орондо мэдээжэ бэшэ, мүн Ород гүрэн соогоо нэрэ солотой, Мордовиин Уласай болон Кабардино-Балкариин Уласай габьяата артист Митуп Шагдаровай наһа бараһан ушараар “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшан түрэлхидтэнь гүнзэгы шаналал гашуудалаа мэдүүлэн, гэрэлтэ дурасхаалыень мүнхэлэн, 2017 ондо хээгдэһэн хөөрэлдөөгөө дурадханабди.

– Митуп Михайлович, та концерт-наадаяа эжынгээ 80 наһанай ойн баярта зорюулһан байнат. Эжы, аба, аха дүүнэр тухайгаа хөөрэжэ үгыт.

– Эжымни Агын тойрогой Могойтын аймагай Догой һууринда 1937 оной февраль һарын 26-да түрэһэн юм. Эжы аба хоёрни бүхы наһаараа түрэл нютагтаа ажаһуугаа, ажаллаа. Эжымни Агын багшанарай училищи дүүргээд, Зугаалайн, Догойн һургуулинуудта эхин ангиин багшаар 42 жэл ажаллаһан байна. Мүнөө наһанай амаралтада гараһаншье һаа, һургуулиингаа ажабайдалаар һонирходог, холбоогоо алдаагүй, залуу багшанарта туһалалсажа, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаһаар лэ байдаг. Ехэ бэрхэ, шанга багша гэжэ тоологдодог байһан. Эжымни «Ахалагша багша-методист», «Ородой Холбоото Уласай арадай гэгээрэлэй отличник», «Ородой Холбоото Уласай габьяата багша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн юм. Мүнөөшье шабинарынь наһатай болонхойшье һаа, багшамнай гэжэ мартангүй ерэжэ, мэндыень мэдээд гаража байдаг. Абамни колхозой юрын хүдэлмэришэн, комбайнер, жолоошон байһан юм. Хоёр жэлэй саана бурхандаа мордоо һэн.

Бидэ гэр бүлэдөө долоон хүүгэдбди. Табан хүбүүд, хоёр басагад. Би дээрэһээ хоёрдохиньби. Ахамни Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг. Наһанайнгаа амаралтада гаранхай, дотоодын хэрэгүүдэй албанай пенсионер. Нэгэ дүү хүбүүмни гэр бүлөөрөө Хабаровскын хизаарта ажаһуудаг, нүхэртэеэ хоюулаа багшанар. Дүү басаган нютагтаа эжыгээ хаража байдаг. Тэрэнэй удаадахи хүбүүн хүдөөдэ, мал ажалда. Эгээл бага дүү басаган дүү хүбүүн хоёрни баһал нютагтаа ажалладаг. Одхон дүү хүбүүн Шэтын багшанарай университедэй хүгжэмэй таһаг дүүргээд, дуунай багшаар хүдэлнэ.

– Иихэдээ танай угта дууша хүн байһан болоно гээшэ аабза...

– Минии эжы гоё хоолойтой юм. Мүн баһа нагаса эжымни дууладаг байһан. Тэрэ Найданай Рэгсэлма гэжэ нэрэтэй, 1910 ондо түрэһэн намтартай. Тиимэһээ бүри багаһаа хойшо би иимэ аялга дуунай оршон байдалда үндыһэнби. Мүнөө һанахадамни, нагаса эжымни ходо дуулажа һуугша һэн. Ехэ уран гартай, оёдолшо – буряад булгайр гуталнуудые, тэрлиг дэгэлнүүдые оёдог байһан, Агын ба Сүүгэл дасанай ламанарай орхимжо, гуталнуудые оёдог байгаа. Ороной хоёр бүхөөгтэ туузынгаа утаһануудые татаһан, мохоорхо орёоһон, нюдэндөө шэлтэй тоншожо һууха. Намайешье һургаһан. Газаа орохо гарахадаа, шиирын модондо орёолгоотой утаһа яагаад шангадан, һуладуулангүй сохихобши гэжэ заажа үгэгшэ бэлэй. Бишыхан ябаашье һаа, тэрэнииень ойлгожо абаха шадалтай ябагдаа. Мүнөө үеын хүүгэдые хаража байхада, тад ондоо ааб даа.

1930-аад ондо экспедицидэ ябаһан эрдэмтэд аман зохёолой согсолборидо нагаса эжымни дуулаһан 12 жэл тухай 12 бадагтай дуу ноототойнь оруулһан байдаг.

– Та һургуулида һуража байхадаа, дуулажа эхилһэн болоно гүт?

– Тэрэ сагта гэртэхин хүүгэдээ үбһэ хулһан, мал ажал гэхэ мэтэһээ эхилээд, саг соонь һургуулидань эльгээхэ аргагүй ушарнууд байһан юм аабза. Тиихэдэнь манай эжы гэртээ суглуулжа, тэдээндэ ном заадаг байһан. Би, дүрбэ наһанһаа үнгэржэ ябаһан хүн, дүү басагаяа һахидаг байгааб. Тэдэ һурагшадта эжынгээ заажа байхада, хажуугаарнь эрьелдэнгээ, шагна шагнаһаар үзэгтэ орошоһон байгаа хүн гүб, табатайдамни намайе һургуулида үгэжэрхёо һэн. Мүнөө адаглахадамни, нэгэ наһанай илгаа гээшэ аргагүй ехэ. Бэеэр бага ябахаш, этэрэлдэхэш.

Тон түрүүн 1907 ондо Догойдо эхин һургуули нээгдэһэн юм. Уржин Гармаев манай нютагай һургуулиин эхин һуури табиһан байна. Хожом, 1954 ондо, дунда һургуули бии болоо. Бидэ 14-дэхи выпуск болонобди. 2007 ондо һургуулимнай 100 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглээ һэн.

«А», «б» гэжэ хоёр эхин класс байһан. Би ород «б» класста һураһанби. Долоон хүүгэд соо гансаараа буряад хэлэ үзөөгүйб. Мүнөө хэлэнэйнгээ дүрим мэдэхэгүйдөө аягүй болошодог. Нэгэтэ оюутан ябаад, нүхэр хүбүүндээ записка эльгээбэб: «Дарма, лекциин һүүлээр «Трюкач» гэжэ кинодо ошоё». Тэрэмни энэ нэгэ мэдүүлэл соо долоон алдуу олоод, томо гэгшын «2» сэгнэлтэ табяад, һөөргэнь эльгээгшэ һэн. Ехэ сухални хүрөө бэлэй. Тиихэдээл тон түрүүшынхиеэ буряад хэлэеэ һайн мэдэхэгүй байһанаа халаглаа һэм.

Манай һургуули тойрог соогоо ехэ суутай, эрхимүүдэй тоодо ородог байһан. ТИАСУР-ай туршалгын талмай байһан. Жэлэй хоёр дахин Томск хотоһоо багшанар ерэжэ, математика, физикын багшанарые суглуулаад, лекци, семинарнуудые үнгэргэдэг байгаа. Май һарада ерэжэ, шалгалта үнгэргэжэ, һургуули дүүргэгшэдые оюутад болгожо абадаг байһан. Ехэ олон зон һуража гараһан юм.

Тэрэ үедэ уран һайханай бүлэгүүдэй дунда айхабтар ехэ мүрысөөнүүд болодог байһан гэжэ мэдээжэ. Энэ хэмжээ ябуулгада аргагүй ехээр бэлдэгдэдэг байһан юм аабза. Улаан-Үдэһөө, Шэтэһээ, Агаһаа багшанарые, мэргэжэлтэдые, баянистые урижа, хатар наада заалгадаг байһан. Һургуулиимнай 40-50-яад һурагшадһаа бүридэһэн хоор өөрын оркестртэй байһан юм. Багшанарай училищи дүүргэһэн багшанар булта чанза, мандолина гэхэ мэтэ инструментнүүд дээрэ наадажа шададаг байһан гээшэ. Тэрэ үеһөө эхилжэ, би дуу дуулажа, хатаржа эхилһэнби. 1975 ондо аймагай мүрысөөндэ «Шел ленинградский паренёк» гэжэ дуу дуулаад, лауреат болоһонби. Тон түрүүн ород хэлэн дээрэ «Жеребёнок рыжий» гэжэ адыгей арадай хүүгэдэй дуу дуулаһан байнаб.

– Та юундэ эмшэнэй мэргэжэл шэлээ гээшэбта?

– Эндэ минии нагаса эжын ехэ нүлөө байха. Ехэ ухаатай хүгшэн юм һэн. Хүниие эмнэхэ, аргалха, хоёрдохёор, хүниие һайнаар, амтатайгаар хооллуулхаһаа ехэ буян байхагүй гэжэ заагша һэн.

1982 ондо Гармажаб нүхэрни 17-той, би 16-тай, хармаандаа 25 түхэригтэйнүүд – иимэ хоёр Шэтын эмнэлгын дээдэ һургуулида ерэжэ, дансануудаа тушаагаад, ехэ һайнаар шалгалта барижа, оюутад болоо бэлэйбди. Тиихэдэ стоматологическа факультедтэ нэгэ һуурида 3 хүн байгаа.

Нэгэдэхи курс дүүргээд байхадамнай, Элбэк Аюшеевич Раднаев гэжэ эмнэлгын дид доктор, кафедрые даагша, аргагүй бэрхэ багша оюутадай буряад «Ургы» гэһэн 70 хүнһөө бүридэһэн дуу, хатарай ансамбль эмхидхэһэн юм. Дээдэ һургуули, ординатура дүүргэтэрээ тэндэл дуулажа, хатаржа ябагдаа. 1984 онһоо Владлен Пантаевай «Зорихол байн» гэжэ дуу дуулажа эхилһэнби. 2-дохи курс дүүргэжэ байхадаа, Леонид Николаевич Емельянов Михаил Ефсеевич Вишняков гэжэ хоёр автортай хүдэлжэ, лауреат болоо һэмби. Һүүлээрнь минии визитнэ карточка болодог «Тропинка детства» гэжэ дуу заажа үгэһэн юм. Минии хоолойдо тааруулжа бэшэдэг байгаа. Тиигэжэ «Забайкальские самоцветы» гэжэ ансамблиин оркестр доро ород дуунуудые дуулажа эхилээ һэм. Эдвард Станиславович Маковский, Василий Николаевич Волков, Пётр Петрович Зубарев гэгшэдтэ хүгжэм дуунай талаар ехэ һургуули гарааб, тэдэ ганса аянгада, ноотодо һургаа бэшэ, имагтал дуунайнгаа удха ойлгожо, сэдьхэл соогуураа гаргаха ёһотой гэжэ ойлгуулжа үгөө. Тиихэдээл дуунайнгаа нугалбари гаргажа шадаха бологдоно гээшэ.

Дээдэ һургуулияа 1987 ондо дүүргээд, 2 жэл клиническэ ординатурада һуража гараад, кафедрадаа лаборантаар, хажуугаарнь стоматологическа клиникэдэ дежурант-врачаар 10-аад жэлдэ хүдэлһэн байнаб.

– Түрүүшынгээ тоглолтонууд тухай...

- Тэрэл үедэ дээгүүр курснуудта һуража ябахадаа, Үбэр Байгалай хизаарай сэрэгэй штабай оркестртэй хүдэлөөб, ударидагшань дирижёр Олег Потапов байһан юм. Мүнөө Москвагай консерваториин албанай хүгжэмэй факультедтэ багшалдаг. 1997 ондо баһал апрелиин 5-да тэрэ оркестр болон «Забайкальские самоцветы» ансамблиин оркестр доро тон түрүүшынгээ сольно концерт үгэһэн байнаб. Энэ тоглолтыемни Ким Иванович Базарсадаев Леонард Шоболов хоёр бэлдэлсээ һэн. 1992 ондо «Баян талын аялгада» дуулаһанби. Тэрэ сагһаа хойшо тэрэ хоёр намайе хүтэлбэрилдэг байгаа.

2001 ондо Бато Семёнов Гүрэнэй Дүүмын депутат болоод байхадаа, Вячеслав Бальжинимаев, Батор Будаев, Дамба Занданов, намайе Сагаалганай концертдэ дуулахыемнай уряа. Тэрэнэй һүүлээр корпоративна концертдэ дуулаабди. Вячеслав Викторович Володин (мүнөө Гүрэнэй Дүүмын спикер) Игорь Николаевич Руденский хоёр намайе үлээгээд, Мордовиин Улас ошоо һэмди. Тэндэ 50-60 концерт харуулаабди. Харин Кабардино-Балкариин Уласаар «Росавтодортой» хамта ябаа һэмби. Тиихэдэ хүтэлбэрилэгшэнь Игорь Николаевич Албин (мүнөө Санкт-Петербургын вице-губернатор) байгаа. Тэрэ хүнтэй бидэ түрүүн Пензэдэ танилсаа һэмди. Пятигорскдо, Хойто Кавказай уласуудаар концертнэ программатай ябааб.

– Танай һанахада, мүнөө үеын композиторнууд, дуунууд ямар болоо гээшэб?

– Мүнөө үедэ дээдэ мэргэжэлтэй композиторнууд гэжэ үгы болоод байна. Тэдэнэр бэшэхэдээ, үгынгөө удхада, дуунайнгаа маягта, хашалган, аялган дээрэ сохилто буулгаха гү, али татаха хэрэгтэй гү гэжэ аргагүй нягтаар хандажа, тааруулжа бэшэдэг байһан. Тиигэбэшье Владлен Пантаев, Бато Бальжинимаев гэгшэд гоё дуунуудые бэшэнэл даа.

– Ямар маягаар дуулахадатнай танда дүтэ байдаг бэ?

– Академическэ зохёолнуудые: оперын аринуудые, романс, бардовска, гитарна дуунуудые, буряад, ород зохёогшодой дуунууд гээд лэ – бултыень дууладагби. Нэн түрүүн дуушан гээшэ мэргэжэлэй талаар тусхай һуралсал гараһан байха ёһотой юм ааб даа. Харин би тиимэ аргагүй байгааб. Тиигэбэшье минии харгыда бэлиг талаантай Ким Базарсадаев, Леонард Шоболов, Дугаржап Дашиев гэгшэд дахуулжа һургаһандань ехэ баясадагби.

– Манай «Байгал» театрта хэдэн жэлдэ хүдэлөөбта?

– Би юрэл тоглолтын болоходо гү, али урихадань, хэлсээ баталаад дууладагби. Малаа хараад байдагби. Гэхэ зуура, Москва, Пензэ хотонуудай оркестрнүүдтэй баталһан хэлсээнүүдни (контракт) үргэлжэлһөөр. Һарын хоёр-нэгэ ошожо, концертнүүдтэ хабаададагби. 2000 онһоо адуу үсхэбэрилжэ эхилһэнби.

– Ганса адуун гү? Танай ажабайдалда адуу мал ямар һуури эзэлнэ гээшэб?

– Тэмээнһээ бэшэ, бүхы табан хушуун мал: адуун, үхэр, ямаан, хонин, гахай, тахяа гээд лэ – булта бии. Хонидоймни олонхинь эдельбай үүлтэрэй, «догойн мяха-нооһоной, нарин нооһоной» үүлтэр юм.

Мал хараха шадабари гээшэ монгол, буряад угсаатанай хүн бүхэндэ, илангаяа хүдөөдэ үндыһэн хүндэ байха. Малшан байхын тула заатагүй мэргэжэл хэрэгтэй бэшэ ха юм. Манай тон шадаха, хара багаһаа мэдэхэ хэрэг болоно гээшэ. Мал хараха гээшэ ехэ ашаг үрэтэй ажал. Тэдэнэйнгээ үдэжэ, һайжаржа байхыень харахадаа, сэдьхэлдэ тэнюун, уужам байдаг. Ехэ концертын һүүлээр гү, али холуур ябаад ерэхэдэ, бэе нилээд һулардаг, задардаг. Тиихэдэнь хотын хүлгөөтэй, шууяатай байдалһаа холодожо, хүдөө нютагаа ерэжэ, малаа харууһалжа, ажалаа хэжэ, тэдэнээ адаглажа ябахадаа, бэе заһардаг, газар дайдаһаа, хара ажалһаа элшэ хүсэн абтана гэжэ һанагшаб.

– Хүдөөдэ хаана түбхинэнхэйбта?

– Мухар-Шэбэр аймагай Хушуун-Үзүүр нютагай Хүхын Булаг гэжэ газарта байраяа түхеэрэнхэйб. Илья Санжиевич Гармаев ахатан найман жэлэй саана орхиһон өөрынгөө, эжы абынгаа бууса заажа үгөөгшэ бэлэй.

– Өөрынгөө гэр бүлэ тухай нэгэ хэды үгөөр...

– Нүхэрни, Наталья Пурбуевна, мэргэжэлээрээ багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид доктор. Мүнөө «Клуб здорового питания» гэжэ хубиин хэрэг эрхилнэ. Арба һаратай Милана гэжэ һанаха һарбайха, мүнөөдэрэймнай баялиг басагатайбди. Минии эжыдэ шарайгаараа, харасаараа адли юм. Баһал дуулаха, шангахан үхин болохо гэжэ һанагшаб.

– Һайнта даа! Иимэ сүлөөгүйшье һаа, саг оложо, хөөрэлдөөемнай дэмжэһэндэтнай баярые хүргөөд, саашанхи ажал хэрэгтэтнай амжалта, үшөө олон жэлнүүдтэ шагнагшадаа ирагуу һайхан дуунуудаараа хужарлуулжа ябахыетнай үреэнэбди.

Хөөрэлдэжэ байхадаа, Митуп Михайлович түбшэн түни, зөөлэн, зугаатай хүн гэжэ ажаглабабди. Бурханһаа үгтэһэн иимэ һайхан, олоной зүрхэ сэдьхэл татадаг хоолойтой хүнэй сэдьхэл уужам тэнюун байнгүй яахаб даа.

Фото скриншот ТК Ариг ус