​Түрэ засагта түрюулэн ошогшодой түүхэһээ

«Буряад үнэнэйнгөө» уншагшадай анхаралда хари гүрэндэ түбхинэһэн аха дүүнэрэйнгээ түүхэ намтарые хүргэжэ һонирхуулха зорил­готой толилолгонуудаа үргэлжэлүүлхэмнай. Энэ удаа Монгол орондо ажаһуудаг үнинэй багша Баль­жи-Нимын ЗИЙДЭГМАА эгэшын түрэһэн аба тухайгаа дурсалга бэшэһыень дурадханабди.

XX зуун жэлэй эхин. Агын талада хүлгөөтэй. Хүн зон бүлэг бүлэгөөрөө угайн­гаа буусаһаа бодожо зөөнэ. Эгээл тиимэ нэгэ бүлэгэй бүридэлдэ Гомбын Дамдин­тан гэжэ аяар 18 хүүгэдтэй айл Дээдэ-Элеэ нютагһаа хүдэлбэ.

Эд хогшолоо шэрээд, улаан сурбаяа дахуулаад, хари га­зарта түбхинэхэ зорилготой ябаһан Дамдинай зүрхэн гэншэнэ. Эрьежэ һөөргөө ха­ран-харан зогсоходоо, хэзээл, хаанаһаал Сэрэн хүбүүмни хүсэжэ ерэхэнь гээшэб гэжэ хүлеэһээр лэ, Монголой га­зар дэбисхэртэ оробо.

Минии аба Сэрэн 1906 ондо гутаар хальбан омогой Одоной Нагмидай Гомбын Дамдинай ууган хүбүүниинь боложо түрэһэн юм. Хара багаһаа эхэ эсэгэдээ туһалжа, олон дүүнэрээ үндылгэлсэхэ гээд, баян ород айлай ажал хэдэг байһан. 16-тай болоод, холо хүдөө адуу хаража байха үедэнь гэртэхиниинь Мон­гол зөөжэ гарашаһан байгаа. Хүбүүндээ дуулгаһаншье һаань, тэрэнь ерэжэ үрдеэдүй байхадань, хүлеэхэ аргагүй, ябаха баатай болоо һэн ха.

Сэрэн хүбүүнэй гэр­тээ хүрэжэ ерэхэдэ - хон-жэн, хэншье, юуншье үгы. Түрэлхидһөө, хүршэнэрһөө һурагшалхадань, аба эжынь Монгол зөөжэ ябашаһан байба. Харин хойноһоонь ошохо гэхэдэ, хилэ шан­гаржа, хүнһөө байха, мал адууһанайшье бэлээр на­аша, саашаа ябахын аргагүй болошоод байһан үе. Зай, яахаб?! Гэртэхинһээ хосо­рооб гээд, уйдажа, уйлажа байха бэшэ, ором мүрөө бэ­дэрхэ ёһотой. Тиигэжэ хэдэн һарын туршада хилэ зубшажа ябаһаар, амитан аргатай гэдэг ёһоор, нэгэ соорхой оложо, одоошье гараба.

Хүгшэн абатамни хилэ гарамсаараа, нэгэ хирэ Онон голой эрьеэр байгаад, удаань бүри саашаа нүүжэ, мүнөөнэй Дорнод аймагай Баян-Уула сомоной дэбис­хэр дээрэ Даамхай, Дэл­бэрхэй гэжэ хүндынүүдээр түбхинөөд байгаа һэн ха. Энэл багта байһан байха гээд ябаһаар, удангүй гэртэ­хинээ олоо һэмби гэжэ абам­най дурсадаг һэн.

Дамдинай Сэрэн Мон­гол гараад, хэды жэлэй үнгэрһэнэй хойно сэрэгтэ мордоhон байна. Хүбсэгэл, Ара-Хангай, Забхан айма­гуудта улаантанай урдаһаа гараһан хүдэлөөниие дарал­саа. 1935 ондо сэрэгһээ бусаад, түрүүн Ажа үйлэдбэриин комбинадта, удаань Ажа үйлэдбэриин яаманда ин­женер-механигаар хүдэлөө. Багаһаа ород айлай мал хараһан хадаа ород хэлэн­дээ бэрхэ һааб даа. Тиигэжэ һургуули һударгүйшье һаа, угһаа һэргэлэн, техникэдэ абьяастай, ажалдаа шудар­гы байхадань, ородууд ехэ дэмжэдэг байгаа. 1943 ондо, Дэлхэйн 2-дугаар дайнай үедэ дахяад сэрэгтэ татагдахаданьшье, ахамад соло­той ородууд сэрэгэй про­куратурада алба хаахыень дурадхаһан байна. Дамди­най Сэрэн Халхын-Голой байлдаанда хабаадалсажа, далайн эрье хүрэтэр ябаһан дайшалхы намтартай.

Абамнай 1958 онhоо Дорнод аймагай Баян-Уу­ла сомоной “Холбоо” нэгэ­дэлдэ, удаань 1961 онhоо наһанайнгаа амаралтада га­ратараа, Улаан-Баатар хотын Хүдөө ажахын материал, техникэ хангамжын бааза­да хүдэлөө. 1961 онhоо эхилээд, Сүхэ-Баатарай талмайн хүндэтэ самбарhаа абымнай зураг буугаагүй hэн. “Алтан гадаһан”, Хүдэлмэриин га­бьяагай, Байлдаанай габь- яагай, Улаан тугай одонууд гээд лэ, энгэрээрээ дүүрэн медальтай һэн.

Гэртээшье миин hуудаггүй, ходол нэгэ юумэ хэжэ байгша hэн. Хашаа соогоо хэдэн томо байшантай, ху­дагтай байгаа. Хотодо байһан аад, тахяа, үнеэ бариха. Элдэб ногоо ургуулха, жэ­мэсэй модо тариха. Тиихэ­дэ һонин лэ саг байhан ха. Гэрэйнгээ хашаа соо ногоо тарижа эдиhэнэйнгээ түлөө 50 түхэригөөр торгуулһан юм. 1960 ондо яла түлэһэн саарһаниинь мүнөөшье аша хүбүүнэйдэнь байдаг.

Аба эжымнай хүндэ туһалхал гэжэ ябадаг зон байгаал даа. Айлшадай орожо ерэхэдэ, эмдэрхэй сүүмхэ чемоданиинь, гутал хубсаhыень заhажа үгэхэ. Хүдөө нютагhаа ерэhэн аха дүүнэр, мүн таниха, танихашьегүй зониие гэртээ байлгаха - ходол багтажа ядажа, үймэжэ байгша hэн.

Абамнай үглөө бүри гим­настика хэдэг һэн. Газаа га­ража гүйхэ, хүйтэн уhаар бэеэ угааха. Үбэлэй хүйтэндэ саhаар угаагаад, яб ягаан бо­лоод орожо ерэгшэ hэн. Тэ­рэнэйнгээ ашаар тон элүүр, шиираг бэетэй байгаа. Зүрхэнэйнь сохилто залуу хүнэйхи шэнги байна гэжэ эмшэд хэлэгшэ hэн. Харин 1983 ондо автомашинын усалда орожо, гээгдээ hэн даа. Ум ма ни бад мэ хум!

“Абымни хэлэдэг үгэ, хэ­дэг юумэн тархиhаа гарадаггүй. Үри хүүгэд, аша зээнэрэйнгээ амиды бур­хан байhан хайратай аба, Тандаа сэдьхэл зүрхэнhөө мүргэжэ зальбарнабди! Дээ­дэ тэнгэриhээ хаража, хасар­дажа байгыт даа!”