​​Дэлхэйн арадуудай дүхэриг баяр

Нүгөөдэр, августын 9-дэ, Дэлхэйн үндэһэн арадуудай уласхоорон­дын үдэр тэмдэглэгдэхэнь. Эгээл энэ үдэр, 1982 ондо, Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхиин (ООН-ой) үндэһэн арадуудай талаар ажалай бүлэгэй түрүүшын зүблөөн Женевэ хотодо болоһон түүхэтэй.

Хэлэн бүхэн – сэгнэшэгүй баялиг

Үндэһэн арадуудай хэлэнүүдтэ 2019 он зорюулагданхай. Бүмбэрсэг дээрэмнай ажамидардаг үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй байдал энэ багта ямар байнаб гэжэ шэнжэлэн үзэхэһөө, яагаад тэдэниие сахин хүгжөөхэб гээд зүбшэн хэлсэхэһээ гадна, ямар хэлэнүүдыень яажа абарха тухай асуудал дэлхэйн олони­итые онсо ехээр бодолгото болгоно бшуу. ООН-ой соносхоһон жэл эгээл шухала энэ асуудалда миин зорюу­лагдаа бэшэ. Олон ондоо гүрэнүүдтэ хэлэ абарха ажалай дүршэл, үндэһэн арадуудай гол баялиг бо­лохо хэлэнүүдыень мартуулангүй үлөөхэ гэһэн зорилготой. Хэлэн бүхэн хүн түрэлтэнэй түүхэтэ зам­да дабташагүй эрдэни зэндэмэни гээд бүхэдэлхэйн эмхи тоолодог. ООН-ой бүридэлдэ ородог гүрэн бүхэн өөрынгөө хэмжээндэ энэ та­лаар хэгдэдэг ажалаа, абтажа байһан хэмжээнүүдээ дахин-дахин хара­жа, бүри эршэдүүлхэ, һайжаруулха ёһотой бшуу.

Эхэ хэлэнүүдээ энхэрхэ

Манайшье гүрэндэ энэ жэлдэ зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд үбэлһөө хойшо үнгэргэгдэнэ. Хан­ты-Мансийск хотодо тусхайта ехэ хурал боложо, Ородой Холбоото Ула­ста ажаһуудаг үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй байдал зүбшэн хэлсэг­дээ бэлэй. Бүхэли жэлэй туршада бэелүүлэгдэхэ түсэб гүрэнэй хэмжэ­эндэ бии, нютаг можонуудшье орол­доно.

Буряад Уластамнай түрэлхи хэлэ хүгжөөхэ талаар ажал илангаяа мүнөө жэл эршэтэйгээр ябуулагдана. Буряад хэлэнэй саашанхи хуби заяан тухай хөөрэлдөөнүүд замханагүй. За­сагай зургаануудай һүүлэй үедэ энэ талаар абаһан шиидхэбэринүүдшье яһала һайн үрэ дүнтэй байха жэ­шээтэй. Гэхэтэй хамта, ганса заса­гай оролдолго хаража шүүмжэлээд, өөһэдөө юушье хэнгүй һууха болоо һаа, һула һалахабди гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Эхэ хэлэнүүдээ энхэрэн абарха хэрэг – арад бүхэнэй өөрынь гарта.

Тоб гэмэ тобшо мэдээн

Хэр угһаа хойшо үндэһэн ара­дуудые эгээл тулюур, хүгжөөгүй гээд тоолодог. Манайшье гүрэндэ тиимэрхүү һанамжа бии. Сибирь­тэ, Холын хойто зүгтэ, Алас Дур­нада ажамидардаг арадуудые хүгжэнги бэшэ, байра, байдалынь хуушаараа үлэнхэй, ёһо заншал­нуудынь эсэгэһээ хүбүүндэ, эхэһээ басаганда дамжуулагдадаг гэхэдээ, болбосороогүй арадуудай шэнжэ гэжэ юундэшьеб даа тоолодог зари­ман олдохо байна. Хэндэшье юушье дамжуулангүй хосорхо гээшэ – одоол хооһоор үнгэргэһэн наһан бэшэ юм гү?

Гэхэтэй хамта, дэлхэй дээрэ ами­дардаг бүхы хүн түрэлтэнэй 5 хуби үндэһэн арадууд гээд тоологдодог байна. Дам саашань дамжан хэлэхэ­дэ, тэдэ арадуудай зуунай 15 хубинь бүмбэрсэгэй эгээ үгытэй хүнүүд гэжэ бүридхэлдэ абтанхай юм. Тэдэниие хашаха, хааха, эрхэ сүлөөень хасаха ушарнууд тоогүй олон байһан. 1970 он болотор тиимэ байдал илангаяа элбэг һэн. Тэндэһээл эхилжэ, тусхай шэнжэлгэнүүдые ООН хэжэ эхилээд, тус асуудалаар олониитын һанамжа хубилгагдаһан байха юм.

Хэнэй хүндэлэлдэ хэгдэһэн найр бэ?

Нүгөөдэр тэмдэглэхэ найр иимэл юрэ бусын арадуудта зорюулагдаһан гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Үндэһэн арадуудай уласхоорондын үдэр дэлхэй дээрэ хаанашье тэмдэглэг­дэдэг түүхэтэй. Тус тустаа түрэл хэ­лэтэй, түүхэ соёлтой 370 сая зоной ажаһууха дэбисхэрынь хадаа дэлхэй дээрэхи 70 гүрэнэй дэбисхэр дээрэ оршодог.

Росси гүрэндэмнай үсөөн тоото үндэһэн 40 арад тоологдоно. Тэдэ­нэй диилэнхи хубинь, 65%, хүдөө га­зарта ажамидардаг байна.

Буряад Уластамнай үсөөн тоото үндэһэн эвенк, һоёд арадууд Аха, Бабанта, Хурамхаан, Баргажан, За­хаамин, Мууя болон Хойто-Байгалай аймагуудта ажаһууна.

Буряад араднай мүн лэ өөрынгөө жэнхэни нютагта амидардаг үндэһэн арад болоно гээшэ.

Һонирхомоор баримтанууд

Хойто Кавказ – манай гүрэндэ ажаһуудаг эгээл үсөөн тоото арадай нютаг болоно. 2010 ондо орон до­торнай үнгэргэгдэһэн хүн зоной тоо бүридхэлэй дүнгүүдээр 24 хүн чама­лал (чамалинецууд) яһанайбди гэжэ өөһэдыгөө зааһан байха юм. Тэдэ зон Дагестан болон Чечен Уласуудта ажаһууна.

Ленинградай можодо үсөөн тоо­то 3 үндэһэн арад бүридхэлдэ орон­хой: ижорецууд, вепсүүд ба водь. Вепсүүдынь 1380 хүн, ижорецууд – 169, водь яһанай 33 хүн бии.

gorodzovet.ru сайтһаа гэрэл зураг