829
Арбан жэлэй саана Шэтэ можо ба Агын буряад тойрог Үбэр Байгалай хизаар боложо нэгэдээ һэн. Энэнь хэр зэргэ хэрэгтэй байгааб, яагаад нэгэдүүлэгдээб? Энээн тухай Үбэр Байгалай хизаарай сенатор, анхан Агын Буряадай тойрогой захиргаанай Толгойлогшо байһан Баир Жамсуевтай хөөрэлдөөн.
- Баир Баясхаланович, тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдтэ ондо-ондоо сэгнэлтэнүүд үгтэдэг. Мүнөөдэрэй үндэрһөө та ямар сэгнэлтэ үгэхэ байнабта?
- Нэн түрүүн Агын тойрог байгаа, бии, байхашье гэжэ абаһаар хэлэһүү. Юуб гэхэдэ, тойрогые «шэнгээгээ», «эдюулээ», «худалдажархёо» гэжэ байгаад илангаяа Буряадта хөөрэлдэдэг. Би энээниие тад буруушаанаб. Энэнь үндэһөөрөө буруу, тиигээд түүхэ һайн мэдэхэгүй хүнүүдые эндүүрүүлдэг. Усть-Ордын болон Агын тойрогууд Хойто зүгэй үндэһэн бага арадуудай байгууламжануудта адляар тогтоогдоһон. Энэ хадаа үнэхөөрөө арадуудай соёл, хэлэ, заншалта ажаһуудал хамгаалха зорилготой бодолго байгаа. Тиин буряад тойрогууд Буряад-Монгол АССР-тэй хүршэ Эрхүү ба Шэтэ можонуудай буряадуудай олоороо ажаһуудаг газарнуудта тогтоогдоо.
- Ага 1837 ондо Хориин захиргаанһаа амяарлагдаһанһаа эхилээд, оло дахин газар дэбисхэрэй-захиргаанай хубилган шэнэдхэл гараһан гэжэ мэдээжэ.
- Тиимэ. Эрхүүһээ Зүүн Сибириин губернаторташье мэдэлтэй Талын Дүүмэнүүд, тайшаанууд байһан. Харин бүри һүүлдэ, брежневэй үеһөө Шэтэ можын бүридэлдэ Агын буряад автономито тойрог гэжэ нэрэшэһэн юм. Үнгэрһэн зуун жэлэй 90-ээд онуудаар союзна уласууд, автономито тойрогууд бүрин эрхэнүүдэйнгээ түлөө «тэмсэжэ» эхилээ. 1992 ондо федеративна хэлсээн баталагдажа, бүхы автономито тойрогууд, можонууд, Москва ба Санкт-Петербург хотонууд федерациин субъектнүүдэй зэргэтэй болоо һэн гэжэ һануулая. Теэд бүгэдын һанамжа асууһан хэмжээн эмхидхэгдээгүй, Чечня Татарстан хоёр тус хэлсээ баталхаяа арсаа. Тиимэһээ Агын тойрог арад зоной һанал элишэлһэнэй аргаар бүрин эрхэтэй болоо гэжэ хэлэдэгынь тад буруу гээшэ.
- Тиихэдээ энэмнай улас түрын хэмжээнэй шиидхэбэри болоно гээшэ гү?
- Тиимэ ааб даа. Гүрэнэй, можын ба тойрогой хүтэлбэриин абаһан шиидхэбэри гээшэ. Тэрэ үедэ 1993 оной Үндэһэн хуулиин ёһоор, тойрог дүүрэн эрхэтэй субъект бэшэ байгаа. Шэтэ можын бүридэлдэ ородог һэн тула дэбисхэр дээрэнь Шэтэ можын губернаторай, һунгамалнуудай һунгалтанууд үнгэргэгдэдэг һэн. Гэхэтэй хамта, тойрог өөрын Толгойлогшотой, өөһэдын хуулинуудые абадаг түлөөлэлгэтэ зургаантай байһан.
- Теэд энэнь хуули ёһоной талаар зүрилдөөн гээшэл...
- Тиимэ. Можын ба тэрэнэй бүридэлдэ ородог тойрогой хоорондохи харилсаанууд тухай федеральна хуули тус байдалые гуримшуулха ёһотой аад, абтаагүй. Тиихэдэ би Гүрэнэй Дүүмын һунгамал байгаад, тус хуули баталуулхагүйн тула нилээд ехэ эсэргүүсэлтэй дайралдааб.
- Теэд иимэ ушарта можо нютагууд ямар арга олооб?
- Бидэ харилсаа холбоонууд тухай хэлсээнүүдые баталжа эхилээбди. Тиигэжэ Шэтэ можо ба Агын тойрог хоёрой хоорондохи харилсаа холбоонууд гуримшуулагдаа. Тиихэдэ можо нютагууд хуули ёһоной зэргэтэй байхаһаа гадна заабол эдэй засагай талаар арга шадалтай байха ёһотой гэжэ һайн ойлгоо аабзабди даа. Теэд нефть газ хоёроор баян Ямало-Ненецкэ ба Ханты-Мансиин тойрогуудһаа бэшэниинь булта өөһэдынгөө хүсөөр хоолойгоо тэжээжэ шадахагүй байһан. Тэдэ түрэл можонууд ба хизаарнуудтаа орходоо, бүхы тоо баримтануудаараа – ажаһуугшадайнгаашье тоогоор, эдэй засагай хүгжэлтыншье талаар тулюур һэн. Манай Агын тойрог абажа харахада, анханһаа хойшо хүдөө ажахы эрхилдэг можо нютаг гээшэ ааб даа. Гансал Орловско ГОК, мүн тойрогой бюджедтэ нэгэ сагаанай туһагүй түмэр харгы байгаа. Мүн тиихэдэ тойрогой хэрэглэмжэнүүдые хангадаг РСУ, ПМК гэхэ мэтын үйлэдбэриин багахан предприятинууд бии һэн. Тиимэһээ тойрог бэеэ даажа гарахаар эдэй засагай үндэһэ һууригүй байгаа. Шэтэ можодо нэгэ сая шахуу ажаһуугшад тоологдодог һаань, Агада оройдоол 70-аад мянган хүн ажаһуудаг байгаал даа. Харин федеральна түб бүхы можо нютагуудта хубаадаг мүнгэнэй хэмжээнһээ үлүүе үгэхэ бэшэ, гансал гэнэ усалай тохёолдоходо, ехэ мүнгэн үгтөө ааб даа.
- Шэтэ Ага хоёрой хоорондохи харилсаанууд ямар һэн бэ?
- Зүблэлтэ засагайшье үедэ, бэеэ даанги байдалтай болоходомнайшье, харилсаа холбоонууднай һайн байһан. Мүнөөшье, Үбэр Байгалай хизаарай бүридэлдэ ороод байхадаа, һайн харилсаа холбоонуудаа үргэлжэлүүлһээрбди. Зүгөөр тойрогнай хуули ёһоной, эдэй засагай, улас түрын бодолгын талаар хододоо тусгаар байһан, байхашье. Юундэб гэхэдэ хизаарай хүтэлбэри Агада өөрын түүхэтэй, ёһо заншалнуудтай, соёлтой, хараа бодолтой, ажаһуудалай онсо гуримтай хүнүүд ажаһуудаг гэжэ һайн ойлгодог. Бидэ хэзээшье хашуулжа байгаагүйбди.
- Танай командын эрид хүгжэлтэ хангаха замуудые бэдэржэ, һүүлэй һүүлдэ эдэй засагай онсо дэбисхэр эмхидхэн байгуулхадатнай, эдэ бүгэдынтнай хойноһоо Буряадта анхаралтайгаар адагладаг байгаа. Ага һууринай түбэй байшангуудай нэгэн соо аяар 1500-гаад шахуу предприятинууд бүридхэлдэ абтанхай һэн.
- Оффшорно дэбисхэр гээшэмнай юун гээшэб? Иимэ дэбисхэр дээрэ предприятинууд бүридхэлдэ абтахадаа, налог татабариин хүнгэлэлтэтэй байдаг. Хоёрдохёор, заншалта оффшорно дэбисхэрэй бүхы резидентнүүд хари гүрэнүүдтэ байдаг гээшэ ааб даа. Харин манай резидентнүүд гансал нютагай налогуудаар хүнгэлэлтэнүүдтэй, бусад налогуудаа бултыень гүйсэдөөр түлэдэг байһан юм. Ямар нэгэн гарза гү, али гэнэ аюул заабол байгаа ааб даа. Тиин ниитэ нэгэн налогово кодексын абтахада, бидэ бүхы юумэеэ тэрээндэ тааруу болгообди. Тиигэбэшье хэдэн предприятинууд, тэрэ тоодо Мүнгэн һангай нэгэдэмэл бүлгэм, тойрогтомнай үлөө. Талаан болоо гээшэ ааб даа. Юундэб гэхэдэ, налог түлэхэ дурагүй үнэн сэхэ бэшэ хүнүүд олон байһан.
- Ямар мэргэжэлтэдтэ түшэглэдэг байгаабта?
- Ехэнхидээ өөһэдымнайл бэрхэ, оролдолго үүсхэл ехэтэй зон хүдэлжэ гараа. Үшөө нэгэ шухала асуудал гэхэдэ, мүнгэ зөөриеэ хайшань шэглүүлхэб? Эдэй засаг хүгжөөхэ, ажалай һууринуудые эмхидхэхэ хэрэгтэй гэжэ булта хэлэдэг заншалтайбди. Зүгөөр шанга, шадалтай эдэй засаг тогтоохо шухала: ходо мүнгэн тэдхэмжэ эрижэ байдаггүй, өөһэдөө олзо оршо оруулдаг предприятинууд хэрэгтэй. Гүрэн доторнай иимэ предприятинуудые эмхидхэхээр дэбисхэрнүүд үсөөн ха юм, илангаяа Хитадта дүтэ дэбисхэрнүүдтэ нилээд орёо. Тиимэһээ наймаанда табигдадаг эд бараанда орходоо бүри һайн шанартай зүйлнүүдые бүтээхэ ёһотой болообди. Тиин бидэ бүхы анхаралаа хүдөө ажахыда хандуулаабди. Үбэр Байгал таряан ажал эрхилэлгэдэ таарахагүй гэжэ тоологдодог гээшэ ааб даа, ходо ган гасуур тохёолдохо, үгышье һаа ондоо усал дайралдаха. Теэд бидэ зүрхэлөөбди. Хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдтэ түрэсэгүй урьһаламжануудые үгэдэг болообди, малайнгаа тоо толгой олошоруулжа эхилээд, гүрэн дотор ургалтын эгээл ехэ эршэ харуулаабди. Хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдые дэмжэлгэ хадаа ганса эдэй засагай бэшэ, мүн улас түрын зорилго гэжэ би ходо тоолодогби. Агын бүхы ажаһуугшад хүдөөгэй зон юм. Тэдэ ехэнхидээ мал ажалтай. Тиин бидэ үйлэдбэри болон бага олзын хэрэг эрхилэлгые адли хүгжөөжэ эхилээбди.
- Би мүнөө Агаар ябахадаа, ашаанай ехэ фурануудые хүнгэлэлтэтэй урьһаламжаар худалдажа абаад, бүхы гүрэн соогуураа ябадаг хүнүүдые харадагби. Барилга хүгжэнэ, харгы шадархи хангалгын эмхинүүд олон болонхой. Ганса Ага тосхондо 30-аад кафе ба хоол баридаг газарнууд тоологдоно. Шэнэ зочид буудалнууд, айлшадай байшангууд бодонхой, харин 2000 онуудай тэн багта «Сапсан», «Онон», «Алтан Сэргэ» гурбанһаа ондоо юумэн үгы һэмнай.
- Мүнөөшье тэдэ хүдэлһэн, хүгжэһэн зандаа... Үшөө нэгэ шухала юумэн гэхэдэ, хүн зон ажалтай ба һайн байдалтай һаа, хүдөө нютагта дуратайгаар ажаһууха. Тиимэһээ бидэ һургуулинуудые, эмнэлгын газарнуудые, хүүгэдэй сэсэрлигүүдые барижа захалаабди. Энэ хадаа Ага тойрогой хэмжээндэ гүрэнэй бодолго байгаа. Яаха гээ хүмта эдэ мэтые баряад гэжэ олон хүн намда хэлэгшэ һэн. Теэд манай хүүгэд хотын хүүгэдһээ юугээрээ дутуу юм? Тиимэһээ бидэ аргатайл болоходоо, барилга эрхилдэг байгаабди.
- 1999 ондо Ага Ород гүрэнэй тон тулюур можо нютаг байһан аад, 2005 ондо ажаһуугшадайнгаа худалдан абаха хэмжээгээр Шэтэ можо ба Буряад Уласые хүсөө, оройдоол табан жэлэй туршада – 1999 онһоо 2004 он болотор – үгырэлгын хэмжээн 97 процентһээ 36 болотор доошолоо гэжэ һануулая. Энэнь нюдэндэ эли: Ага һууринда үдэшэ үглөөнэй хүлгөөтэй сагта харгы дээрэ машинанууд зогсошодог.
- Теэд ходо иимэ байжа шадахагүйбди гэжэ би һайн ойлгодог һэм. Юундэб гэхэдэ, тойрогто туйлагдаһан хүгжэлтын хэмжээндэ хүрэхөөр бодото эдэй засагай эрхэ нүхэсэл гэжэ үгы байгаа.
- Та һуралсал болбосоролдо онсо анхарал хандуулдаг байгаат. Тэрэ үедэ, мүнөөшье Агада ном олоор хэблэгдэдэг. Иимэ зорилготой бодолго байгаа гү?
- Болбосоролнай ходо үндэр хэмжээндэ байгша һэн. Гэбэшье тэрэ үедэ бидэ бүри ехэ түлхисэ үгөөбди. Эндэ ганса манай бариһан гоё байшангууд бэшэ, тус һалбарида хүдэлдэг зомнай ехэ нүлөө үзүүлээ. Хүмүүжүүлгын асуудалнууд гол һуури эзэлээ. Түүхэ, Буддын шажан, тойрогоймнай элитэ хүнүүд тухай номууд мүнөөшье номой сан бүхэндэ бии. Манай команда юрэнхыдөө ажалаа олон шэглэлээр ябуулжа, яһала үрэ дүнтэйгөөр хүдэлөө. Бусад тойрогууд, илангаяа Усть-Орда, ямар байдалтай болооб гэжэ мэдэнэбди. Тиимэһээ бидэ тон зүб байгаабди гэжэ тоолоноб.
- Танайшье ээлжээн нэгэтэ хүрэжэ ерэхэ гэжэ ойлгодог байгаа ёһотойт...
- Хэлсээнгүй ааб даа. Энэ асуудал хирэ-хирэ болоод лэ, гарадаг байһан. Гүрэн дотор үнгэргэгдэжэ байһан бодолгын хэмжээндэ Шэтэ можотой нэгэдэхэ тухайгаа бодохо байгаат гэжэ оло хэлүүлһэмди. Усть-Ордагай Эрхүү можотой нэгэдүүлэгдэхэдэ, бидэ удаадахибди гэжэ ойлгожо, мэдэжэ байгааб.
- Баир Баясхаланович, нэгэдүүлгын үүсхэгшэ Москва байгаа. Та нэгэдүүлһэнэй хэрэггүй гэжэ нэгэнтэ бэшэ хэлэһэнта. Зүгөөр һүүлдэ һанамжаяа эгсэ хубилгажархёот...
- Би тон түрүүшын хөөрэлдөө һананаб. Тиихэдэ Сибириин федеральна тойрогто Юрэнхылэгшын бүрин этигэмжэтэ түлөөлэгшэ Анатолий Квашнин, тэрэнэй туһалагша Валерий Халанов, Шэтэ можоор ба Агын тойрогоор ахамад федеральна байсаагша Павел Попов, губернатор Равиль Гениатулин, можын Хуули гаргадаг суглаанай түрүүлэгшэ Анатолий Романов, тойрогой Дүүмын түрүүлэгшэ Даша Дугаров болон би гээд байгаабди. Анатолий Квашнин нэгэдэлгэ тухай асуудал шангаханаар лэ табяа. Нилээд арсалдаатай хөөрэлдөөн болоо. 2005 он һэн. Можын хүтэлбэри балай дуугаржа үгөөгүй, би, Дугаров, Квашнин гээд лэ гурбуулаа хөөрэлдөөбди. Бидэ томодхолго гээшэ үнэхөөрөөшье гүрэнэй бодолго гэжэ зүбшөөгөөшье һаа, нэгэдэхэ дурагүй байгаабди. Шэтэ можын ниигэмэй-эдэй засагай байдал хараада абахада, нэгэдэлгэ үшөөл эртэшэг гэжэ тоолообди.
- Анатолий Квашнин ямар үндэһэ баримтануудые дурадхааб?
- Можын дэбисхэр дээрэ ехэ инвестиционно түсэлнүүдые бэелүүлгын жэшээнүүдые, мүн тиихэдэ үшөө хэдэн үндэһэ баримтануудые тоолоо, тэрэ тоодо сан жасын яаман бүхы һомололгонуудые Шэтэ можоор гаргадаг болохо хүсэлтэй гэжэ хэлээ. Тиихэдэнь бидэ Шэтэһээ сэхэ дулдыдаха болохо байгаабди. Һайса бодожо үзэһэнэйнгөө һүүлдэ бидэниие яагаашье һаа нэгэдүүлжэл һалаха гэһэн тобшолол хээб. Би гансаараа иимэ шиидхэбэри абаа бэшэ хүн аабзаб даа, ветерануудтай, суг хүдэлдэг хүнүүдтэеэ зүбшэн хэлсээб. Тиин тойрогойнгоо эрхэ ашаг хамгаалхын тула энэ үйлые өөһэдөө толгойлоо һаамнай дээрэ байха гэжэ бодообди.
- Баир Баясхаланович, мүнөө можо нютагуудые томодхолгын асуудал хэлсэгдэхээ болинхой гээшэ гү?
- Үндэһэ яһанай шэнжээр можо нютаг байгуулдаг гурим СССР гүрэниие һалгаагаа гэдэгшье һаа, мүнөө дээрээ можо нютагуудые томодхолгын асуудал хэлсэгдэһэн зандаа. Энэньшье шухала бэшэ. Үндэһэн бодолгоёо зүбөөр ябуулха хэрэгтэй. Үндэһэ яһанай талаар шиидхэгдээгүй асуудалнууд ходо байһан, бии, байхашье. Юундэб гэхэдэ, бидэ ганса шэг шарайгаараа бэшэ, үзэл бодолоороо, түүхээрээ, шажан мүргэлөөрөө бэе бэеһээ ондоонууд ха юмбибди. Мүнөө томодхолго үнгэргэхэеэ һанаа һаа, нэн түрүүн эдэй засагай талаар һайн эрхэ байдал тогтоохо шухала. Бидэ нефтьһээ дулдыданабди. Гүрэнэймнай хүсэтэй болоходо, тойронхимнай дурагүй байна. Хэһээлтын хэмжээнүүдтэ адли бэшэ сэгнэлтэнүүд үгтэдэг. Зүгөөр тус хэмжээнүүдэй ашаар гүрэнэймнай ажаүйлэдбэри хүдэлжэ эхилээ. Һаяхана бидэ Новосибирск хотодо авиазаводто хүрөөбди. Тэрэ аяар 17 жэлэй туршада хаагдаатай байһан аад, мүнөөл хүдэлжэ эхилээ.
- Та эдэй засагай асуудалые улас түрын ба соёлой асуудалнуудһаа шухала гэжэ тоолоно гүт?
- Тиимэ ааб даа. Бидэ ажаүйлэдбэри хүгжөөхэ ба ехэ-ехэ һомололго хэхэ арга боломжотой үедэ нэгэдээбди. Эдэй засагай доройтолгын тохёолдоогүй һаа, ехэ хэмжээнэй түсэлнүүд бэелүүлэгдэхэл һэн. Теэд манай нютаг Буряадтал адли Байгалда шудхадаг гол мүрэнүүдтэй дэбисхэр хадаа орёо байдалтай. Гадна можо нютагууднай хэр үеһөө сэрэгэй удха шанартай ха юм. Тиимэһээ 2007 ондо болоһон үйлэ хэрэг улас түрыншье, эдэй засагайшье талаар тон хэрэгтэй хэмжээн байгаа.
Автор: Александр МАХАЧКЕЕВ
